Bu ot atyşygy bes etmek baradaky ylalaşyk. Ýöne nähili görnüşde?
Russiýanyň Ukraina garşy giň gerimli çozuşynyň üçünji ýyly dowam edýän mahaly, 18-nji martda Ak tam we Kreml umumy ylalaşyga gelendigini yglan etdiler. Bu ylalaşyk iki tarapdan hem 1 milliondan gowrak adamyň ölmegine we ýaralanmagyna sebäp bolan çaknyşygy wagtlaýyn duruzmagy maksat edinýär.
Bu ylalaşyk ABŞ-nyň prezidenti Donald Tramp bilen Russiýanyň prezidenti Wladimir Putiniň iki sagat çemesi dowam eden telefon söhbetdeşliginiň yzýany yglan edildi. Bu Trampyň prezidentlik döwründe Putin bilen geçiren ikinji telefon gepleşigi bolup, şol bir wagtyň özünde-de häzirki pursat iň möhüm gepleşikleriň biri hasaplanýar.
Waşington tarapyndan uly basyş astynda bolan Ukraina, şol sanda Ak tamda prezident Wolodymyr Zelenski bilen gaty dartgynly duşuşykdan soň, Kiýew ABŞ-nyň teklibine razy boldy. Ukraina urşuň 30 günüň dowamynda doly bes edilmegini kabul etdi, ýöne bu şertnama Russiýanyň hem muňa boýun bolmagyny talap etdi.
Moskwa mäme bilen ylalaşdy?
“Meniň esasy netijäm, Moskwanyň Tramp bilen özüni erkin duýýandygy, ýöne muňa başga sebäpler bar” diýip, öňki rus diplomaty, häzirki wagtda Wena Ýaraglary Ýok Etmek Merkeziň (Vienna Center for Disarmament and Non-Proliferation) synçysy Nikolaý Sokow Azatlyk Radiosyna aýtdy.
“Moskwa Tramp bilen söwda edip bilýär, emma Ýewropa özüniň dogrydygyny öňe sürýär we munuň hiç hili söwdasyz kabul edilmegini isleýär” diýip, ol belledi.
Ýöne harby hereketleriň ýagdaýyna seredilende, ylalaşyk front liniýasyndaky ýagdaýy düýpli üýtgetmeýär.
Russiýanyň goşuny soňky wagt 1 müň 100 kilometrlik front liniýasynyň ugry boýunça ukrain goranyşlaryny gowşatmaga synanyşýar.
Şeýle hem, Ukraina Russiýanyň Kursk sebitinden öz goşunlaryny yza çekýär. Ukrain goşunlary bu sebite 7 aý ozal girip, beýleki front liniýalaryndaky basyşy gowşatmak we geljekdäki parahatçylyk gepleşiklerinde has uly täsir gazanmak üçin strategiýa hökmünde ulanýardy.
18-nji martda yglan edilen şertnamanyň iň möhüm bölekleriniň biri energetika infrastrukturasyny nyşana almazlyk barada boldy.
2022-nji ýylyň noýabr aýyndan bäri, Russiýa Ukrainanyň elektrik üpjünçilik ulgamlaryna dowamly zarba urdy: elektrik stansiýalary, geçiriji liniýalar, transformatorlar we paýlaýyş nokatlary ýygy-ýygydan bombalandy. Bu strategiýa ilaty ýatdatmak we gorkuzmak maksady bilen, “General Armageddon” ady bilen tanalan öňki rus komandiriniň strategiýasy bilen baglanyşdyrylýar.
(Bu hüjümler halkara kanunlaryna laýyklykda harby jenaýat hasaplanýar. Halkara Jenaýat Kazyýeti iki sany ýokary derejeli rus harby ofiserine garşy günä bildirdi.)
Bu hüjümleriň arasynda, Ukraina energetika ulgamyny saklamak üçin içerki önümçilik mümkinçiliklerini we Günbatar kömegini peýdalanyp, elektrik we ýylylyk üpjünçiligini dowam etdirmäge synanyşdy.
Şol bir wagtyň özünde, Ukraina ýerli dronl we hatda ganatly raketalaryň önümçiligini batlandyryp, indi Russiýanyň nebit zawodlaryna, geçirijilerine we harby desgalaryna zarba urýar.
Helsinkide geçirilen metbugat ýygnagynda çykyş eden prezident Zelenskiz bu täze ylalaşyga şübheli garaýandygyny aýtdy:
“Biz hemişe energetika infrastrukturasyna, deňiz transportyna, azyk önümçiligine zarba urmazlyk pikirini goldadyk” diýip, ol belledi. “Indi bolsa, biz bu şertnamaň jikme-jikliklerini bilmek isleýäris. Häzirlikçe, hiç zat anyk däl.”
“Bu ot atyşygy bes etmek üçin başlangyç ädim bolup biler” diýip, Zelenski belledi. “Ýöne hakykat, front liniýasyndan daşda-da ýüzlerçe dron we raketalaryň dowamly zarba urmagydyr.”
Bu ylalaşygyň esaslary Saud Arabystanynyň Jidda şäherinde geçirilýän gepleşiklerde kesgitlenildi. Iki gün soň, Putin ABŞ-nyň teklibine “hawa, ýöne” diýen jogabyny berdi.
“Donald Tramp gepleşik wagtynda konflikt taraplarynyň energetika infrastrukturasyna 30 günläp zarba urmazlyk barada özara ylalaşmagy teklip etdi” diýip, Kreml mart aýynyň 18-ne geçirilen telefon söhbetdeşlik barada habar berdi.
“Wladimir Putin bu başlangyjy goldady we derrew rus harby güýçlerine degişli görkezmeleri berdi.”
Bu Ukraina üçin taktiki taýdan ýeňiş hasaplanýar, sebäbi elektrik üpjünçiligine gönükdirilen hüjümleriň duruzylmagy ýurduň infrastrukturasyny dikeltmek üçin mümkinçilik döredip biler.
Emma Nikolai Sokowyň pikiriçe, bu ýagdaý Russiýa üçin has uly peýda getirip biler:
“Russiýa 30 günüň dowamynda ýarag önümçiligini dowam etdirer we gerek bolsa, uly göwrümli hüjümlerini täzeden başlap biler” diýip, ol Azatlyk bilen söhbetdeşlikde aýtdy.
“Emma Ukraina bolsa, bu wagtyň dowamynda energiýa infrastrukturasyny doly bejermek mümkin däl. Dürli çaklamalara görä, ýurduň elektrik ulgamynyň 30-50% çemesi weýran edildi.”
Aýdylman galan meseleler
Bu gepleşikleriň dowamynda käbir möhüm meseleler agzalmady.
Ukrainanyň Zaporožje atom stansiýasy – Ýewropanyň iň uly atom elektrik stansiýasy – gepleşikleriň gün tertibinde bardy diýlip çaklansa-da, bu barada resmi beýanat berilmedi.
Şeýle-de, ABŞ-nyň Krymy Russiýanyň bir bölegi hökmünde ykrar etmegi baradaky çaklamalar hem anyk tassyklanmady.
Ýene bir mesele – Ukrainanyň NATO agzalygy baradaky geljegi – Moskwanyň hemişe garşy çykan we 2022-nji ýylda çozuş başlatmagynyň bahanasy hökmünde ulanan meselesi hem beýanatlarda agzalmady.
Ak tamyň beýanatynda, gepleşikleriň “giň gerimli global meseleleri öz içine alandygy” aýdylýar.
Bu bolsa, Moskwanyň esasy isleginiň ilerleýändigini görkezýär, ýagny: Russiýa bilen ABŞ-nyň arasyndaky ylalaşyk diňe Ukraina bilen çäklenmeli däl.
Bu gepleşikleriň çägini giňeltmek meselesi Trampdan ozalky prezident Jo Baýden tarapyndan ret edilipdi.
Ak tamyň beýanatynda şeýle diýilýär:
“Liderler parahatçylyga tarap ädimleriň energiýa we infrastruktura boýunça ot atyşygy bes etmek bilen başlanmalydygyny kabul etdiler. Gara deňizdäki deňiz parahatçylygy we doly ok atyşygy bes etmek baradaky tehniki gepleşikler tiz wagtda Ýakyn Gündogarda başlanar.”
Şeýle hem, “strategiki ýaraglaryň ýaýramagynyň öňüni almak boýunça giň gerimli tagallalaryň zerurdygy” barada gepleşik geçirilendigi bellenilýär. “Iki lider Eýranyň hiç haçan Ysraýyly ýok etmek durumynda bolmaly däldigi barada pikir alyşdylar”
Dünýäniň iň uly ýadro arsenallaryna eýe bolan bu iki ýurt, häzirlikçe olaryň arasyndaky iň soňky möhüm ýarag gözegçilik şertnamasy bilen baglanyşykly bolmagynda galýar. Ýöne bu şertnama indiki ýyl güýjüni ýitirer, we onuň ornuny tutjak täze şertnama boýunça entek hiç hili gepleşik geçirilmedi.
Emma ahyrsoňy, bu gepleşikler Moskwanyň halkara kadalary täzeden gözden geçirmegini isleýändigini görkezýär: Russiýa özüni Sowet Soýuzynyň döwründäki ýaly ABŞ bilen deň derejede görülýän güýç hökmünde görkezmek isleýär.
Forum