Dünýä Türkmenleri programmamyzyň nobatdaky sany Merkezi Aziýa sebitinde, şol sanda Türkmenistanda aýal-gyzlaryň syýasatdaky ornuna nazar aýalmaga çalyşýar.
Türkmenistan
Ýekşenbe 6 Aprel 2025
Merkezi Aziýanyň syýasy sahnasynda dolandyryjy maşgalalaryň gyzlary 'ýumşak diplomatiýa' ymtylýarmy?
Dünýä Türkmenleri programmamyzyň nobatdaky sany Merkezi Aziýa sebitinde, şol sanda Türkmenistanda aýal-gyzlaryň syýasatdaky ornuna nazar aýalmaga çalyşýar.
Türkmenistanyň syýasy sahnasynda dolandyryjy maşgalanyň, Berdimuhamedowlar maşgalasynyň ýene bir wekili işjeň orun alyp başlady. Halk Maslahatynyň başlygy Gurbanguly Berdimuhamedowyň gyzy Oguljahan Atabaýewa martyň soňky hepdesinde düýbi Arkadag şäherinde ýerleşýän Haýyr-sahawat gaznasynyň wise prezidenti hökmünde köpçülikleýin bag ekiş dabarasyna gatnaşdy, media serişdeleriniň zenan ýolbaşçylary bilen ýygnak geçirdi, daşary ýurtlardan bolan ýokary derejeli myhmanlar bilen duşuşdy hem-de bir halkara maslahata başlyklyk etdi. Synçylar bu göçümiň Berdimuhamedowlar maşgalasynyň öz häkimiýetini ýene bir gezek berkitmäge, olaryň ‘dowamat keşbini’ mäkämleşdirmäge goşant goşandygyny aýdýarlar.
Türkmenistanda zenan maşgalanyň syýasy sahnada peýda bolşy barada kärdeşimiz Sähra Gulam Nabi geçen hepdede iki makala taýýarlady. Dünýä Türkmenleri programmamyzyň nobatdaky sany bu temany dowam etdirip, ýurduň syýasy-jemgyýetçilik giňişligindäki soňky wakalara, şeýle-de Merkezi Aziýa sebitinde, şol sanda Türkmenistanda aýal-gyzlaryň syýasatdaky ornuna nazar aýlamaga çalyşýar.
Türkmenistanyň Halk Maslahatynyň başlygy, öňki prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedow 2024-nji ýylyň 7-nji dekabrynda öz adyny göterýän haýyr-sahawat gaznasynyň müdiriýetiniň düzüminde iki sany täze wise-prezident wezipesini döredip, olaryň birisine, öz gyzy Oguljahan Atabaýewany belledi.
“Gurbanguly Berdimuhamedow adyndaky Howandarlyga mätäç çagalara hemaýat bermek boýunça haýyr-sahawat gaznasynyň bejeriş işleri boýunça wise-prezidenti wezipesine Oguljahan Atabaýewa teklip edilýär” diýip, öňki prezident Arkadag şäherinde gaznanyň müdiriýeti bilen geçiren ýygnagynda aýtdy.
Munuň yz ýany, Atabaýewa özüne ynanylan wezipä minnetdarlyk bildirip çykyş etdi we munuň uly jogapkärçilik bolandygyny aýtdy.
'Syýasy dowamat' keşbiniň berkidilmegi
Ol üç aý çemesi dowam eden ümsümlikden soňra, Milli bahar baýramynyň yz ýany, ýygy-ýygydan döwlet mediasynda peýda bolup başlady.
“Watan” habarlar gepleşiginiň 22-nji martda efire giden sanynda prezident Serdar Berdimuhamedow paýtagt Aşgabatda geçirilen bag ekmek çäresiniň öňüni çekdi. Onuň aýal dogany, syýasat sahnasynda täze peýda bolan Oguljahan Atabaýewa bolsa, şol gün Arkadag şäheriniň häkimi, Mejlisiň öňki başlygy Gülşat Mämmedowa bilen bilelikde Arkadagda geçirilen çärelere ýolbaşçylyk etdi.
Ol 25-nji martda ýokary wezipeli medeniýet resmileri, şol sanda köpçülikleýin habar beriş serişdeleriniň zenan ýolbaşçylary bilen duşuşyk geçirdi, munuň yz ýany, 28-nji martda haýyr-sahawat gaznasynyň dört ýyllygy mynasybetli Türkmenistana baran ýokary derejeli daşary ýurt resmileri bilen duşuşdy. 29-njy martda bolsa, gaznanyň ýubileý maslahatyny geçirip, ol ýerde iňlis dilinde çykyş etdi. Döwlet telewideniýesi bu forumdaky çykyşlary terjimesiz tomaşaçylara ýetirdi.
Merkezi Aziýada aýallaryň syýasatda işjeň orun almaklary we gender deňliginiň gazanylmagy ýaly meseleler öňden bäri, hususan-da şeýle gymmatlyklara ähmiýet berýän taraplar, abraýly halkara guramalary tarapyndan gozgalýar.
Türkmenistanda aýal maşgala ilkinji gezek ýokary wezipä bellenmeýär, ýöne Berdimuhamedowlar maşgalasyndan bolan zenan maşgalanyň syýasat sahnasyna çykmagy, diňe aýallaryň syýasy işjeňligi bilen bagly däl, eýsem, dolandyryjy maşgalanyň öz häkimiýetini berkitmegi babatynda hem möhüm simwoliki ähmiýete eýe bolup durýar.
Azat Ýewropa/Azatlyk Radiosynyň Merkezi Aziýa meseleleri boýunça bilermeni Brýus Panniýer 31-nji martda Azatlyk bilen söhbetdeşlikde uly Berdimuhamedowyň öz oglunyň prezident wezipesinde häkimiýetini berkitmek üçin gyzyny syýasy sahna çykarandygyny aýtdy.
Glasgow uniwersitetiniň professory, Ýewraziýa meseleleri boýunça bilermen Luka Ançeski 3-nji aprelde Azatlyk Radiosyna beren interwýusynda bu wakanyň Berdimuhamedowlar maşgalasynyň häkimiýetiniň “dowamat keşbiniň” berkidilmegine goşant goşandygyny aýtdy. Ol bu göçüme hem “dowamat imažy” hem-de “özgeriş imažy” hökmünde çemeleşip boljakdygyny aýtdy.
“Indi, Gurbanguly Berdimuhamedowyň öz gyzyny [syýasat] sahnasyna çykarmagy onuň dowamat imažyna, dowamat keşbine goşant goşýar, olaryň öňden bäri meşgullanyp gelýän dolandyryş tilsimlerini dowam etdirýändiklerini aňladýar. Munuň bilen döredilýän ikinji imaž, ikinji keşp bolsa, özgeriş imažydyr, özgeriş keşbidir” diýip, Ançeski aýtdy.
“Özgeriş imažy” bolanda, bilermene görä, bu gönüden-göni dolandyryjy maşgalanyň öz içinde işleriň ýöredilişi babatynda şertleriň we ýagdaýlaryň üýtgeýändigini, özgerýändigini aňladyp biler. Maşgalanyň zenan agzasynyň syýasy sahna çykarylmagy olaryň öz ýakyn töweregine ‘özgeriş imažyny, özgeriş keşbini’ duýdurýandyklaryny alamatlandyrýan bolup biler.
Türkmenistanda öňden bäri aýal-gyzlar ýokary wezipelere bellenýärler, ýöne bu ýurtda ýokary wezipelere bellenýän erkekler-de, aýallar-da, synçylara görä, režimiň özlerine çyzyp beren çäginde hereket edip bilýärler.
Zenanlaryň ýokary wezipelere bellenmegi
Ýurtda soňky 18 ýyl çemesi wagt bäri parlamentiň başlyklary diňe diýen ýaly aýallardan bellenýär. Parlamentiň agzalarynyň ep-esli bölegi aýallardan düzülýär. Ministrler Kabinetinde köplenç azyndan iki wise-premýer aýallardan bellenýär. Türkmenistanyň bilim we medeniýet ministrleri soňky ýyllarda diňe diýen ýaly aýallardan bolýar. Şeýle-de, welaýatlaryň, şäherleriň we etraplaryň häkimleriniň üçünji orunbasarlary, bilim, medeniýet we saglyk pudagyna gözegçilik edýän orunbasarlar aýallardan bellenýär. Ýöne, şol bir wagtda, däp-dessurlara berk eýerilýän patriarhal jemgyýetde aýal-gyzlar erkekleriň kölegesinde galýar.
Merkezi Aziýanyň beýleki ýurtlarynda hem aýal adamlar ýokary wezipelere gelip bilýär. Gyrgyzystanda bir gezek, 2010-njy ýylda ýurtda bolup geçen halk gozgalaňlarynyň yz ýany, aýal adam, Roza Otunbaýewa, sala-salyşlyk geçirilýänçä wagtlaýyn prezident hem bellenipdi
Professor Ançeski Türkmenistanda Berdimuhamedowlar maşgalasynyň zenan agzasynyň häkimiýetde möhüm wezipä bellenmeginiň gender deňligine ýa-da aýal-gyzlaryň götergilenmegine däl, eýsem, ähli häkimiýetiň bir maşgalada, hususan-da uly Berdimuhamedowda bolandygyny görkezmäge hyzmat edýändigini aýtdy.
“Bu sebitde aýallar häkimiýetde boldy, elbetde, aýallaryň syýasatdaky roly babatynda Merkezi Aziýa sebiti Ýakyn gündogar ýaly däl, ol ýerde aýallar has erkin. Ýöne, Türkmenistanyň reallyklarynda häkimiýet mydama erkek adamda boldy. Bu ulgam şeýle bir ulgam, ol ýerde diňe Nyýazow we Berdimuhamedow ýeke-täk syýasy aktýorlar bolup durýar, galanlar diňe tomaşadyr” diýip, Ançeski aýtdy.
Oguljahan Atabaýewanyň terjimehaly, onuň alan ýokary bilimi, iş tejribesi barada maglumat çap edilmedi. Ol, aslynda, ýokary döwlet wezipesine bellenmedi, diňe kakasy Gurbanguly Berdimuhamedowyň esaslandyran haýyr-sahawat gaznasynyň wise-prezidenti wezipesine bellendi. Ýöne Türkmenistanda Berdimuhamedowlar maşgalasyndan bolmaklyk eýýäm ‘ýokary wezipe’ bolup durýar. Şonuň üçin, haýyr-sahawat gaznasynyň müdiriýetiniň täze agzasy, köpçülikleýin bag ekmek dabarasynyň başyny çekip bilýär, ýurduň köpçülikleýin habar beriş serişdeleriniň zenan ýolbaşçylary bilen ýygnak geçirip, daşary ýurtlardan gelen ýokary derejeli myhmanlary kabul edip bilýär.
Beýleki käbir ýurtlarda hem ýurt ýolbaşçylarynyň maşgalalarynyň ýa-da olaryň gyzlarynyň ýokary wezipelere bellenýän halatlary az däl.
Azerbaýjanyň prezidenti Ilham Aliýew öz aýaly Mehriban Aliýewany wise-prezident wezipesine belledi. Özbegistanda Şawkat Mirziýoýewiň gyzy Saida Mirziýoýewa, öňki prezident Islam Karimowyň gyzy Gülnara Karimowa, Gazagystanyň öňki prezidenti Nursultan Nazarbaýewiň gyzy Dariga Nazarbaýewa, Täjigistanyň prezidenti Emomali Rahmonyň gyzlary Ozoda Rahomon, Zarina Rahmon, Ruhşana Rahmon dagylar ýokary wezipelerde bolup, degişli ýurtlaryň syýasat sahnasynda orun aldy.
“Bu aýallar ýönekeý aýallar däldir, olar birinji maşgaladan gelip çykan aýallardyr. Hawa, sebitde şeýle meýilleri görmek bolýar. Türkmen gyzlary bir aýal adamyň ýokary wezipä bellenilmegine seredip, men hem ýokary wezipelere gelip bilerin diýip arzuw edip bilerler, ýöne hakykat ýüzünde bu beýle bolmaýar. Sebäbi, bu ýerde wezipä bellenýän aýal, prezident sebäpli, ýa-da öňki prezidentiň onuň kakasy bolanlygy sebäpli, wezipä bellenýär” diýip, Ançeski aýtdy.
Azat Ýewropa/Azatlyk Radiosynyň Özbek gullugynyň baş redaktory Pahlowon Turgunow hem bu pikir bilen ylalaşyp şeýle diýýär:
“Olar öz güýjüni halkdan almaýar, kakalaryndan alýar. Kakalary gowşasa, olar ähli zady ýitirýärler. Bu ýagdaý Dariga Nazarbaýewa bilen-de şeýle boldy, Gülnara Karimowa bilen-de şeýle boldy” diýip, Turgunow 3-nji aprelde Azatlyk Radiosyna beren interwýusynda aýtdy.
Gazagystanyň öňki prezidenti Nursultan Nazarbaýewiň gyzy Dariga Nazarbaýewa 2022-nji ýylyň fewralynda ýurduň kanun çykaryjy ulgamyndaky wezipesinden çekildi. Onuň ady korrupsion derňewlerde agzaldy. Özbegistanyň öňki prezidenti Islam Karimowyň gyzy Gülnara Karimowa hem korrupsiýada aýyplanyp, jogapkärçilige çekildi. Sebiti ýakyndan yzarlaýan synçylar häzirki prezident Şawkat Mirziýoýewiň gyzy Saida Mirziýoýewanyň ýumşak diplomatiýa ýöretmekde tanalýandygyny aýdýarlar. Biz bu barada gepleşigimiziň ikinji böleginde giňişleýin gürrüň ederis.
Ançeski ýokary wezipelerdäki merkezi aziýaly aýallaryň nädip şeýle wezipeleri eýeleýişlerine ýene bir gezek ünsi çekýär:
“Dariga Nazarbaýewa korrupsion sistemanyň bir bölegi bolupdy. Şonuň üçin, ol gazagystanly ýaş gyzlara nusga bolup bilmez. Meniň pikirimçe, Özbegistanyň prezidentiniň gyzlary bu meselede başgaça ýaly bolup görünýär, sebäbi olaryň gün tertibinde ýumşak güýç, ýumşadyjy diplomatiýa bar ýaly bolup görünýär. Ýöne Özbegistanda öňki prezident [Islam Karimowyň gyzy]Gülnara Karimowa bilen bagly düýbünden başgaça ýagdaýlara şaýat bolduk. Özbegistanda Gülnaranyň ýagdaýy Gazagystanda Dariganyň ýagdaýyna meňzeýärdi. Ýöne bular ýönekeý aýallar däl. Bu adamlar ýönekeý adamlar däl, olar ýönekeý maşgalalardan gelip çykmaýar” diýip, Ançeski aýtdy.
Ýöne bilermene görä, şeýle ýagdaýlar käbir Günbatar ýurtlarda, Birleşen Ştatlarda hem boldy:
“Şeýle ýagdaý diňe bir Global Günorta degişli ýagdaý däl, meselem, biz prezidentiň gyzynyň ýokary wezipelere getirilmegini [ABŞ prezidenti Donald] Trampyň ilkinji prezidentlik döwründe Iwanka Tramp möhüm wezipe eýelände gördük. Elbetde, bu meselede Birleşen Ştatlar bilen Türkmenistany deňeşdirip bolmaýar, sebäbi ol ýerde aýallaryň öňünde has az çäklendirme bar” diýip, Ançeski aýtdy.
Eýsem, Türkmenistanda Berdimuhamedowlar maşgalasyndan aýal adamyň syýasy sahna çykmagyna ýurtda aýal-gyzlaryň hukuklarynyň gowulanmagynyň alamaty hökmünde seredip bolarmy?
“Örän täsirli aýal syýasatçynyň bolmagy Türkmenistanda aýal-gyzlaryň durmuş-şertleriniň gowulanjakdygyny aňladarmy? Muny wagt görkezer!” diýip, Ançeski aýtdy.
Özbegistanda awtoritarçylygyň 'ýumşamagy'
Gepleşigiň ikinji bölegi özbek prezidentiniň gyzy Saida Mirziýoýewanyň wezipe basgançaklarynda ýokary göterilip dowam edýän karýerasyna syn edýär.
Azatlygyň özbek gullugynyň redaktory Pahlowon Turgunow Şawkat Mirziýoýewiň 2016-njy ýylda prezident wezipesine gelmeginden ozal, ne Saida Mirziýoýewanyň ne-de baş maşgalanyň beýleki agzalarynyň il arasynda tanalandygyny aýdýar.
“Şawkat Mirziýoýew häkimiýet başyna gelenden soňra, onuň amal eden ilkinji işleriniň biri öz gyzy Saida Mirziýoýewany Köpçülikleýin habar beriş serişdeleri boýunça agentligiň müdiriniň orunbasary wezipesine bellemek boldy. Ol bu wezipede özüni aç-açanlygyň, söz azatlygynyň we şuňa meňzeşleriň tarapdary hökmünde görkezdi. Ýöne bu wezipede, aslynda häzire çenli, onuň asyl işi, asyl jogapkärçiligi, meniň pikirimçe, kakasy Şawkat Mirziýoýewiň imažynyň aladasyny etmek boldy, ol, birhili Mirziýoýewiň ‘ýumşak güýji’ bolup hyzmat edýär” diýip, Turgunow aýdýar.
“Bu bolsa, ýurtda Karimow döwründe bar bolan awtoritarçylygy ýumşatmagyň guraly bolup hyzmat edýär. Men [Özbegistandaky] häzirki režimi ýumşak awtoritarçylyk hökmünde atlandyrardym we Saida Mirziýoýewa munuň şeýle bolmagynda örän möhüm wezipäni ýerine ýetirýär” diýip, ol sözüniň üstüni ýetirýär.
Ýöne prezidentiň gyzy her näçe wawwaly meselelere ünsi çekmäge gaýrat tapsa-da, ol belli bir çäkden aňry geçip bilmeýär.
“Meniň pikirimçe, ol özgerdiji rol däl, simwoliki rol oýnaýar. Ol gender deňligini, söz azatlygyny ileri tutmakda örän işjeň rol alýar, ýöne ol bu ugurlaryň ählisinde, düýpli özgerişleri talap etmän, döwlet ritorikasyny ileri sürýär. Ol, birhili, bu ugurlara selektiw çemeleşýär” diýip, özbegistanly žurnalist aýtdy.
Turgunow hem, Luka Ançeski ýaly, Merkezi Aziýanyň syýasy sahnasyndaky täsirli zenanlaryň güýjüniň çeşmesine ünsi çekýär.
“Onuň [Saida Mirziýoýewanyň] barlygy režimiň tebigatyny ýumşadyp görkezýär, ol režimiň has adamlaşan, has medeni, has häzirki zaman ýüzüne wekilçilik edýär. Ýöne bizde, meselem, sebitde Dariga Nazarbaýewa bar, ýa-da Özbegistanyň merhum prezidenti Islam Karimowyň gyzy Gülnara Karimowa bar. Olar örän beýik syýasatçy bolansoň, ýa-da halkdan goldaw tapansoň bu wezipelere getirilmedi, olaryň kakalary olary şeýle wezipelere belledi” diýip, žurnalist aýdýar.
Saida Mirziýoýewa 2019-njy ýylda möhüm media agentliginiň müdiriniň orunbasary wezipesine bellendi. Ol 2023-nji ýylyň awgustynda prezidentiň kömekçisi boldy.
“Özbegistanda adamlar Gülnar Karimowa bilen Saida Mirziýoýewany deňeşdirýärler. Haçan Saida Mirziýoýewa sahna çyksa, adamlar öň bizde biri bardy, häzir ol türmede, indi başgasy geldi diýip, gürrüň edip başlaýarlar. Olaryň arasynda käbir meňzeşlikler bar, meselem, olaryň ikisi-de ýokary wezipelerde boldy, olaryň ikisi-de özlerini maşgalanyň modern, häzirki zaman wekili hökmünde görkezýärler...Ýöne şonda-da, Saida Mirziýoýewadan tapawutlylykda, Gülnara Karimowa hökümetde ýokary wezipeleri eýelemedi. Ol BMG-niň Ženewadaky edarasyna ilçi bellendi, Özbegistanda döwlet goldawly hökümete degişli bolmadyk bir guramada ýokary wezipe eýeledi, ýöne ol asla kakasynyň prezident administrasiýasynda wezipe almady. Saida Mirziýoýewa bolsa, kakasynyň administrasiýasynda resmi taýdan ikinji adam, ol iş ýüzünde prezidentiň diwanynyň başlygydyr” diýip, özbegisanly žurnalist aýtdy.
“Olaryň [Gülnara Karimowa bilen Saida Mirziýoýewanyň] çemeleşmelerinde hem tapawut bar; Gülnara Karimowa özüniň ektrawagant, akan-dökän durmuş stili bilen tanalýardy, ol özüni medeniýet adamsy hökmünde görkezmäge çalyşýardy. Ýöne Saida Mirziýoýewa has ätiýaçly çemeleşýär. Ol, birhili, kakasynyň administrasiýasynda reformist imaž bilen öňe çykjak bolýar. Karimowa özüni işewür tüçjar hökmünde hem görkezipdi” diýip, Turgunow aýtdy.
Merkezi Aziýada prezidentleriň öz ogul-gyzlaryny ýokary wezipelere bellemek meýilleri soňky 8-10 ýyl bäri güýçlenip dowam edýär.
Gadyrly okyjy, siz Telegram we WhatsApp tilsimleriniň messenjerleri arkaly Azatlyk Radiosy bilen howpsuz ýagdaýda habarlaşyp bilersiňiz. Telefon belgileri: +420 724 168 989 we +420 773 797 383.
Türkmenistanda VPN ulgamlary arkaly işleýär. Siz şu meýl: azathabar@derweze.net we sep arkaly biziň mugt Psiphon3 VPN ulgamymyzy Android ulgamlary üçin ýükläp bilersiňiz. Azatlyk Radiosy siziň şahsyýetiňiziň doly gizlinligini kepillendirýär.
Iň köp okalan
1