«AWTOKRATYŇ SOŇY» WE NÄBELLILIK
Amerikanyň “Diplomat” žurnaly Gazagystanda «Birinji prezident - Ýolbasy» baradaky kanunyň ýatyrylmagynyň meýilleşdirilmeginiň Nursultan Nazarbaýewiň we onuň garyndaşlarynyň ýagdaýyna nähili täsir etjekdigini seljerýär.
28-nji dekabrda Mejlis bu konstitusion kanuny ýatyrmak üçin kanun taslamasyny kabul etdi; Mejlisiň başlygy Ýerlan Koşanow resminamanyň ýanwar aýynda geçiriljek mejlisinde garaljakdygyny aýtdy.
Diplomatda çap edilen makalanyň awtory Almatyda ýaşaýan žurnalist Paolo Sorbello Konstitusiýanyň 46-njy maddasynyň islendik ýagdaýda öňki prezidenti jenaýat jogapkärçiliginden goraýandygyny ýatladýar. "Birinji prezident barada" kanunyň ýatyrylmagy onuň maşgalasynyň agzalaryny eldegrilmezlik goragyndan mahrum edip biler we Nazarbaýew bilen baglanyşykly guramalary we desgalary, hususan-da, ýaşaýyş jaýlaryny, şahsy arhiwleri, muzeýi we kitaphanasyny goldamak üçin döwlet tarapyndan bölünip berlen býujetiň täzeden seredilmegine sebäp bolup biler.
Bu kanun öňki prezidente 2019-njy ýylda işinden aýrylandan soň hem syýasatda täsirini we strategiki roluny saklamaga mümkinçilik berdi. Ýöne 2022-nji ýylyň ýanwar aýynyň başynda bolup geçen gan döküşlik Nazarbaýewiň ýagdaýyny gowşatdy diýip, Sorbello ýazýar we pajygaly wakalardan soň öňki prezidentiň wideo ýüzlenmesi onuň «ejizligini we Tokaýewiň "täze Gazagystanyna" wepalydygyny» görkezýändigini belleýär. Nazarbaýew Howpsuzlyk Geňeşiniň başlygynyň wezipesini, soň bolsa "Amanat" adyny alan häkimiýetiň "Nur Otan" partiýasynyň ýolbaşçysynyň wezipesinden aýryldy.
Paolo Sorbello, 5-nji iýunda Konstitusiýa üýtgetmeler girizmek baradaky referendumyň "Tokaýewiň Nazarbaýew ulgamyndan ýüz öwürmek niýetini" görkezmek üçin guraldy diýip pikir edýär. Ses berişlige girizilen üýtgetmeler Nazarbaýewi Baş kanundan çykarmak we Ýolbasynyň ygtyýarlyklaryny gowşatmak üçin ugrukdyryldy.
Sorbellonyň pikiriçe, «Birinji prezident barada» kanunyň referendumdan alty aý soň güýjüniň ýitirmegi baradaky meseläniň öňe sürülmegi "öňki prezidentiň mirasynyň ömürlik ýatyrylmagyna garşylygynyň" subutnamasy bolup durýar.
«2019-njy ýylda "Ýolbasy ömrüniň ahyryna çenli jemgyýetde agzybirligiň kepili bolup galar" diýip ýazdym. «Häzir awtokratyň soňy has ýakyn bolup biler, ýöne Tokaýewiň "täze sistema" degişlidigi entek belli däl», - diýip, Sorbello aýdýar.
2023-NJİ ÝYLDA MERKEZİ AZİÝA ÝURTLARYNDA NÄME GARAŞYLÝAR?
2023-nji ýylda Merkezi Aziýany näme garaşýar? Singapuryň Nanyan tehnologiýa uniwersitetiniň Rajaratnama adyndaky halkara gözleg mekdebiniň uly işgäri Rafaello Pantuççi bu soraga jogap gözleýär.
«2022-nji ýyl Merkezi Aziýa üçin tolgunyşykly ýyl boldy. Bu giň ýaýran içerki zorluk bilen başlandy we sebitdäki iň güýçli iki oýunçy Özbegistan bilen Gazagystanyň arasynda resmi bileleşik barada söhbet etmek bilen tamamlanýar», - diýip Pantuççi "Nikkei Asia" ýapon neşirinde çap edilen makalasynda ýazýar.
Bilermeniň pikiriçe, 2023-nji ýylyň nähili boljakdygyny çaklamak kyn. Ol zorlugyň köpelmegini, sebitdäki integrasiýa başlangyçlarynyň şowsuzlygyny we täze geosyýasy kynçylyklary aradan aýyrmaýar. Russiýanyň Ukrainadaky söweşiniň ýakyn wagtda tamamlanmagynyň ähtimallygynyň ýokdygyny Pantuççi belläp geçýär we Moskwanyň Merkezi Aziýa üçin kyn hyzmatdaş bolup galýandygyny aýdýar.
Awtoryň pikiriçe, Ukrainadaky söweş 2023-nji ýylda sebit ýurtlarynyň ykdysadyýeti üçin çynlakaý ýaramaz netijelere getirip biler. Pantuççi: «Russiýanyň ykdysadyýeti henizem çöküp biler we Merkezi Aziýanyň döreden geosyýasy deňagramlylygy birden üýtgäp biler», diýär.
Halkara jemgyýetçiliginiň Gazagystanda we Özbegistanda zorluga hem adam hukuklarynyň bozulmagyna öwrülen wakalara, Täjigistandaky Daglyk-Badahşandaky repressiýalara we Gyrgyzystan bilen Täjigistanyň arasyndaky serhet çaknyşygyna az ähmiýet berendigini belleýär. Bilermeniň pikiriçe, adatça repressiýalary ýazgarýan Günbatar döwletleri repressiýalary görmezlige saldylar we bu ýurtlaryň hökümetleriniň özbaşdak çözgüt tapmagyna garaşdylar.
«Bu wakalar durnukly hasaplanýan ýurtlarda-da uly dartgynlyga sebäp bolup biljek meseleleriň bardygyny görkezdi», - diýip awtor ýazýar.
Bilermeniň pikiriçe, sebite abanýan howp Owganystan bilen serhetden gelip biler, bu ýerde 2021-nji ýylda häkimiýet başyna gelen Talyban döwlete az gözegçilik edýär.
Bilermen ýylyň möhüm wakalaryndan biri bolan Özbegistan bilen Gazagystanyň arasyndaky hyzmatdaşlygyň güýçlendirilmegini göz öňünde tutýar. Ol iki ýurduň hem Russiýanyň prezidenti Wladimir Putiniň üç taraplaýyn «gaz bileleşigi» döretmek teklibini ret edendigini ýazýar.
Pantuççi, Owganystandaky durnuksyzlyk güýçlenip, Ukrainadaky söweş dowam etse, munuň hökmany suratda Merkezi Aziýa ýaramaz täsir etjekdigini aýdýar. «Täze ýyl kyn boljaga meňzeýär», - diýip bilermen öz pikirini jemleýär.
«RUSSİÝANYŇ KÖLEGESINDEN ÇYKÝARLAR»
Iňlis işewür gazeti "Financial Times" Merkezi Aziýa ýurtlarynyň Putiniň Ukrainadaky şowsuz basyp alyş urşunyň fonunda «seresaplylyk bilen Russiýanyň kölegesinden çykýandygyny» ýazýar. Sebitiň ýurtlary «1991-nji ýylda kommunizm dargandan bäri görlüp-eşidilmedik derejede garaşsyzlygyny güýçlendirýärler», - diyip ýazýar.
Makalanyň awtory Toni Barber Merkezi Aziýanyň indi Russiýany howpsuzlygynyň kepili hökmünde kabul etmeýändigini, hatda howp hökmünde görýändigini ýazýar. Sebitiň döwletleri, Ukraina garşy söweşe başlan Moskwanyň hem olara garşy agressiýa gönükdirip biljekdiginden gorkýarlar. Bu, esasanam Russiýa bilen serhetleşýän Gazagystan üçin aladalandyryjy. Ýurtda üç million rus ýaşaýar. Sekiz ýyl ozal Putin Gazagystanyň döwletliligini sorag astyna aldy we «uly rus dünýäsinde galmak» gazaklaryň bähbidine diýdi.
Barber, Merkezi Aziýanyň bäş ýurdunyň Moskwadan uzaklaşmak synanyşyklaryna garamazdan, Russiýanyň sebitdäki syýasy, harby, ykdysady we medeni täsiri henizem güýçlidir diýip hasaplaýar.
«Merkezi Aziýa döwletleriniň ahyrsoňy Hytaýa ýa-da ABŞ-a, Ýewropa Birleşigine ýa-da Türkiýe tarap öwrülmegine garaşmagyň zerurlygy ýok», - diýip ýazýar.
Ýazyjy, Merkezi Aziýa liderleriniň Putinden uzaklaşmak synanyşyklaryny liberallaşdyrma ädimi hökmünde kabul etmeli däldigini aýdýar. Barberiň bellemegine görä sebitdäki ýurtlar, öňki Sowet respublikalaryndan Gürjüstan, Ukraina ýa-da Moldowa ýaly ýurtlardan tapawutlylykda demokratiýa we Günbatar bilen arkalaşyk gözlemeýär.
Awtoryň pikiriçe, Merkezi Aziýa döwletleri Russiýanyň Ukrainadaky söweşini ýazgarmady we Moskwany gaharlandyrmazlyga synanyşýar.
«Bäş döwletiň hemmesiniň maksady - bloklara girmek däl, garaşsyzlygy we durnuklylygy saklamak, - diýip Barber, Russiýanyň meselesi, bir asyrdan gowrak wagt bäri dowam edip gelýän sebit täsirini saklap bilmek» diýip ýazýar.
Elnur Alimowa. Azatlyk radiosy
Gadyrly okyjy, siz Telegram we WhatsApp tilsimleriniň messenjerleri arkaly Azatlyk Radiosy bilen howpsuz ýagdaýda habarlaşyp bilersiňiz. Telefon belgileri: +420 724 168 989 we +420 773 797 383.
Türkmenistanda VPN ulgamlary arkaly işleýär. Siz şu meýl: azathabar@derweze.net we sep arkaly biziň mugt Psiphon3 VPNulgamymyzy Android ulgamlary üçin ýükläp bilersiňiz. Azatlyk Radiosy siziň şahsyýetiňiziň doly gizlinligini kepillendirýär.