Türkmenistanda täze şahsyýet kulty döredilýär, häzirki tagallanyň netijesiniň öňküden hem erbet bolmagy mümkin. Bu pikir 4-nji maýda “Açyk jemgyýet” institutynyň Waşingtondaky merkezinde Türkmenistan hakda geçirilen ýygnakda aýdyldy. Pikiri “Crude accountability” guramasynyň ýolbaşçysy Keýt Woters öňe sürdi.
Wotersiň aýtmagyna görä, Türkmenistanda öňki prezident Saparmyrat Nyýazowdan soňra käbir zatlar özgeren hem bolsa, olaryň aglaba bölegi göz üçin ädilen ädimler bolup, adam hukuklary we graždan jemgyýetçiliginiň ýagdaýy heniz hem öňküligine galýar.
“Crude accountability” guramasynyň wekili öz çykyşynda Türkmenistanda hökümete degişli bolmadyk guramalaryň işleriniň hem gaty çäklendirilenligini belläp, hökümetiň Baş kanuna “üýtgetmeler girizdik” diýýän beýanatynyň aňyrsynda hem hakyky reforma diýlen zadyň asla ýokdugyny nygtady.
Din
Norwegiýada ýerleşýän “Forum 18” guramasynyň wekili Feliks Körleý bolsa dini azatlyklaryň ýagdaýy hakda gürrüň edip, Türkmenistanda bu ugurda çäklendirmeleriň barha güýçlenýänligini belledi: “Sistema barha güýçlenýär, dini hereketlere kontrollyk etmek sistemasy barha güýçlenýär. Berdimuhamedow häkimiýet başyna geçeli bäri wyždan tussaglarynyň sany artdy. Häzirki döwürde türmelerde we lagerlerde saklanýan wyždan ýesirleriniň sany dokuz adama barabar”.
Körleý Türkmenistanda dini materiallaryň hem aşa çäklendirilenligini belläp, kitaphanalarda islendik dini kitaby tapyp bolmaýanlygyny, diňe hökümet tarapyndan çap edilmegine rugsat edilen kitaplaryň bazarlarda satylýanlygyny we olaryň senzuradan geçirilen kitaplardygyny belledi.
“Daşary ýurtlardan Türkmenistana barýan adamlardan hemme zatdan ozal dini kitabyň barmy diýip soralýar, gümrükde otyran wezipeli adamlary dini kitaplar beýleki ähli zatlardan köp gyzyklandyrýan bolmaga çemeli” diýip, Körleý ýygnakdaky çykyşynda belledi.
Türmeler
Norwegiýanyň “Helsinki komitetiniň” wekili Iwar Deýl hem ýygnakda çykyş eden ekspertlerden biri bolup, ol esasanam Daşoguzdaky aýallar türmesiniň ýagdaýy we şol türme hakda ýakynda çap edilen hasabat barada gürrüň etdi. Hasabat türmede oturyp çykan zenanlar we şol türmäniň häzirki tussaglarynyň garyndaşlary bilen geçirilen gepleşikler esasynda taýýarlanyp, Norwegiýanyň “Helsinki komiteti” tarapyndan çap edilipdi.
“Bu türme 700 tussagy saklamak göz öňünde tutulyp gurlupdyr, emma türmede saklanýan adamlaryň ortaça sany 2,300-2,500-iň aralygynda. Biz bu hasabaty Birleşen Milletler Guramasyna hem gowşurdyk. Şol türmede aýallar gynalýar we dürli zorluklara sezewar edilýär” diýip, Deýl belledi.
Şeýle hem Deýl bendileriň saglyk ýagdaýlarynyň we olaryň saglyk serişdeleri bilen üpjünçiliginiň hiliniň hem juda pesdigini belläp, Daşoguzda howanyň tomusda juda yssy we gyşda bolsa juda sowuk bolýanlygyny aýdyp, şeýle şertlere çydap bilmän özlerini öldürýänleriň hem köp bolýanlygyny belledi.
Türkmenistanda adam hukuklarynyň ýagdaýynyň gözgynydygyna garamazdan, halkara jemgyýetçiliginiň bu ýurda o diýen üns bermeýänligi hem ýygnakda edilen çykyşlarda nygtaldy.
Emma “Crude accountibility” guramasynyň ýolbaşçysy Keýt Wotersiň aýtmagyna görä, bu ugurda soňky döwürlerde käbir üstünlikler hem gazanylypdyr. Ol bu mesele bilen bagly amerikan ýolbaşçylary bilen bir hatarda Türkmenistanda iş alyp barýan kompaniýalaryň wekilleri bilen-de duşuşyklary geçirip, olary bu ýagdaýdan habarly etmäge synanyşýandyklaryny belledi.
Wotersiň aýtmagyna görä, Türkmenistanda öňki prezident Saparmyrat Nyýazowdan soňra käbir zatlar özgeren hem bolsa, olaryň aglaba bölegi göz üçin ädilen ädimler bolup, adam hukuklary we graždan jemgyýetçiliginiň ýagdaýy heniz hem öňküligine galýar.
“Crude accountability” guramasynyň wekili öz çykyşynda Türkmenistanda hökümete degişli bolmadyk guramalaryň işleriniň hem gaty çäklendirilenligini belläp, hökümetiň Baş kanuna “üýtgetmeler girizdik” diýýän beýanatynyň aňyrsynda hem hakyky reforma diýlen zadyň asla ýokdugyny nygtady.
Din
Norwegiýada ýerleşýän “Forum 18” guramasynyň wekili Feliks Körleý bolsa dini azatlyklaryň ýagdaýy hakda gürrüň edip, Türkmenistanda bu ugurda çäklendirmeleriň barha güýçlenýänligini belledi: “Sistema barha güýçlenýär, dini hereketlere kontrollyk etmek sistemasy barha güýçlenýär. Berdimuhamedow häkimiýet başyna geçeli bäri wyždan tussaglarynyň sany artdy. Häzirki döwürde türmelerde we lagerlerde saklanýan wyždan ýesirleriniň sany dokuz adama barabar”.
Körleý Türkmenistanda dini materiallaryň hem aşa çäklendirilenligini belläp, kitaphanalarda islendik dini kitaby tapyp bolmaýanlygyny, diňe hökümet tarapyndan çap edilmegine rugsat edilen kitaplaryň bazarlarda satylýanlygyny we olaryň senzuradan geçirilen kitaplardygyny belledi.
“Daşary ýurtlardan Türkmenistana barýan adamlardan hemme zatdan ozal dini kitabyň barmy diýip soralýar, gümrükde otyran wezipeli adamlary dini kitaplar beýleki ähli zatlardan köp gyzyklandyrýan bolmaga çemeli” diýip, Körleý ýygnakdaky çykyşynda belledi.
Türmeler
Norwegiýanyň “Helsinki komitetiniň” wekili Iwar Deýl hem ýygnakda çykyş eden ekspertlerden biri bolup, ol esasanam Daşoguzdaky aýallar türmesiniň ýagdaýy we şol türme hakda ýakynda çap edilen hasabat barada gürrüň etdi. Hasabat türmede oturyp çykan zenanlar we şol türmäniň häzirki tussaglarynyň garyndaşlary bilen geçirilen gepleşikler esasynda taýýarlanyp, Norwegiýanyň “Helsinki komiteti” tarapyndan çap edilipdi.
“Bu türme 700 tussagy saklamak göz öňünde tutulyp gurlupdyr, emma türmede saklanýan adamlaryň ortaça sany 2,300-2,500-iň aralygynda. Biz bu hasabaty Birleşen Milletler Guramasyna hem gowşurdyk. Şol türmede aýallar gynalýar we dürli zorluklara sezewar edilýär” diýip, Deýl belledi.
Şeýle hem Deýl bendileriň saglyk ýagdaýlarynyň we olaryň saglyk serişdeleri bilen üpjünçiliginiň hiliniň hem juda pesdigini belläp, Daşoguzda howanyň tomusda juda yssy we gyşda bolsa juda sowuk bolýanlygyny aýdyp, şeýle şertlere çydap bilmän özlerini öldürýänleriň hem köp bolýanlygyny belledi.
Türkmenistanda adam hukuklarynyň ýagdaýynyň gözgynydygyna garamazdan, halkara jemgyýetçiliginiň bu ýurda o diýen üns bermeýänligi hem ýygnakda edilen çykyşlarda nygtaldy.
Emma “Crude accountibility” guramasynyň ýolbaşçysy Keýt Wotersiň aýtmagyna görä, bu ugurda soňky döwürlerde käbir üstünlikler hem gazanylypdyr. Ol bu mesele bilen bagly amerikan ýolbaşçylary bilen bir hatarda Türkmenistanda iş alyp barýan kompaniýalaryň wekilleri bilen-de duşuşyklary geçirip, olary bu ýagdaýdan habarly etmäge synanyşýandyklaryny belledi.
