29-njy iýunda Aşgabatda geçirilen Altynjy Hazar sammiti öz işini tamamlady. Hazarýaka döwletleriň baştutanlary sammitiň netijeleri boýunça bilelikde beýanat çap etdi. Beýanatda liderler kenarýaka döwletlere degişli bolmadyk harby goşunlary Hazar deňzine salmazlyk babatdaky wadalaryny gaýtalady. Şeýle-de, Hazarýaka döwletleri birek-biregiň territorial bitewüligine, garaşsyzlygyna we özygtyýarlylygyna hormat goýmagy, birek-biregiň içerki işlerine gatyşmazlygy wada berdiler. Synçylar hazarýaka Russiýanyň Ukrainada dowam etdirýän harby agressiýasynyň fonunda bu wadalara goşulmagyny “geosyýasy ikiýüzlülik” atlandyrýarlar.
Sammitiň jemleri boýunça çap edilen 17 maddalyk beýanatda taraplar Hazar sebitinde söwda-ykdysady, medeni-ynsanperwer hyzmatdaşlygy ösdürmegi, sebitde howpsuzlygy we durnuklylygy saklamagy, ekologik howpsuzlygy üpjün etmegi we beýleki tagallalary ýene bir gezek tassykladylar.
Degişli maglumat Bilermen VI Hazar sammitiniň diňe formallykdan ybaratdygyny aýdýar, täzelige garaşylmaýarHazarýaka sammite Azerbaýjanyň, Gazagystanyň, Eýranyň, Russiýanyň we Türkmenistanyň prezidentleri gatnaşdy.
Britaniýanyň Glasgow uniwersitetiniň professory, Ýewraziýa meseleleri boýunça bilermen Luka Ançeski kenarýaka liderleriň Hazar deňzine keseki harby goşunlary salmazlyk we birek-biregiň içerki işlerine gatyşmazlyk wadalaryna syn berdi.
[Hazarýaka ýurtlaryň sebite keseki harby goşun salmazlyk wadalary] üýtgeşik açyş däl. Daş-töweregi guryýer bilen guşalan suw giňişligine keseki harby goşunlary salmazlyk diýmek näme diýmek!? Hazar bilen serhetleşmeýän hiç bir keseki ýurduň Hazarda harby deňiz güýçleriniň desgalaryna eýe bolmak mümkinçiligi ýok, ahbetin! Bu, meniň üçin, Russiýa tarapdan orta atylan nukdaýnazar näme bolsa, şony köşeşdirmek üçin edilen beýanat ýaly bolup görünýär. Ýa-da olar häzir bolup geçýän wakalar babatda bitarap galýandyklaryny görkezmek isleýän bolup bilerler” diýip, Ýewraziýa boýunça bilermen Luka Ançeski 30-njy iýunda Azatlyk Radiosyna beren interwýusynda aýtdy.
Ukraina esassyz çozan Russiýanyň prezidenti Wladimir Putin öz goňşusynyň üstüne harby hüjüm yglan edeli bäri amala aşyrýan ilkinji daşary ýurt saparlarynyň çäginde Aşgabatda boldy. Halkara jemgyýetçiligi Russiýanyň Ukraina goşun girizmegini, onuň territorial bitewiligine hormat goýmaýşyny ýazgardy. Ýöne Aşgabatda geçirilen sammitde Putin Hazarýaka liderleriň birek-biregiň içerki işlerine gatyşmazlyk, birek-biregiň garaşsyzlygyna we territorial bitewiligine hormat goýmak wadalaryna goşuldy.
Bu, elbetde, rus tarapynyň ymykly "geosyýasy ikiýüzlüligi" bolup durýar. Sebäbi, sen başga bir döwletiň üstüne çozup, onuň işlerine gatyşýan mahalyň, beýleki bir döwletiň işlerine gatyşmazlyk wadalaryňa ygrarly galyp bilmersiň. Bilşimiz ýaly, Putin bu günler kän bir daşary ýurtlara sapar edip baranok. Ýöne onuň sammite barmagynyň özi, onuň Hazarýaka sammite gatnaşmak bilen nähilidir bir ýagdaýlara baha bermek isleglerini äşgär edýär. Şeýle-de, Hazarýaka sammitine parallel Ýediler toparynyň (G7) sammiti hem geçirilýär. Putin bu toparyň agzasydy, ýöne ony 2014-nji ýylda kowdular. Şonuň üçin, meniň pikirimçe, Hazarýaka sammiti bilen bir topar geosyýasy ar-alyş sahnalaşdyrylýar” diýip, Ançeski aýtdy.
Degişli maglumat Putin uruş başlaly bäri amala aşyrýan ilkinji daşary ýurt saparlarynyň çäginde Türkmenistana barýarAltynjy sammitiň öň ýany, 28-nji iýunda Türkmenistanyň döwlet habarlar agentligi (TDH) “Hazar sammiti: umumy geljegiň bähbidine netijeli gatnaşyklar” sözbaşy bilen teswirleme çap etdi. Teswirlemede Hazar deňziniň “parahatçylygyň, hoşniýetli goňşuçylygyň, özara düşünişmegiň we ynanyşmagyň zolagy bolmagy, bu ýerde meseleleriň diňe parahatçylykly ýol bilen, gepleşikler arkaly çözülmegi” nygtaldy.
“Kenarýaka ýurtlar Hazar deňzini syýasy agzalalykdan, bolup biläýjek gapma-garşylyklardan, düşünişmezlikden we ynanyşmazlykdan azat giňişlik hökmünde saklamagyň, ony daşarky howplardan hem-de wehimlerden, hususan-da, terrorçylykdan, guramaçylykly transmilli jenaýatçylykdan, neşe serişdeleriniň bikanun dolanyşygyndan, beýleki wehimlerden goramagyň zerurdygyna oňat düşünýärler” diýip, TDH ýazdy.
Hazarýaka liderleriniň sammitiň jemleri boýunça çap eden bilelikdäki beýanatynda terror wehimi agzalmady.
Merkezi Aziýa boýunça bilermen Brýus Panniýer 29-njy iýunda Azatlyk Radiosy bilen söhbetdeşlikde türkmen metbugatynda şöhlelenen Hazar babatdaky howpsuzlyk aladalary seljerdi.
“Men Hazarda howpsuzlyk aladalary bilen bagly soraglar barada ençeme ýyl bäri pikir edýärin. Men 2018-nji ýylda Aktauda geçirilen sammitde boldum. Ýadyma düşýär, olar şonda hem bu mesele barada gürleşýärdiler. Meniň pikirimçe, olar terrorçylyk ähtimallygy barada alada edýän ýaly bolup görünýärdi. Bu meseläni kimiň gozgany ýadyma düşenok, ýöne gürrüňdeşliklerden olaryň terrorçylyk ýa-da şol töwereklerdäki ekstremist wehimler barada gürrüň edýändiklerine düşünse bolýardy. Ýöne bu akla sygjak zat däl” diýip, Merkezi Aziýa boýunça ekspert aýtdy.
Ekspert Hazarýaka döwletlere goňşy bolan we uzak ýyllaryň dowamynda terrorçy toparlaryň ojagy bolan Owganystanyň dünýä kartasyndaky ýerine salgylanyp, heniz 2018-nji ýylda ABŞ güýçleriniň Owganystanda bolandygyny, bu ýagdaýyň bolsa Eýran we Russiýa üçin “ABŞ-ny Owganystana parahatçylygy ornaşdyrmazlykda aýyplamaga” esas bolandygyny aýtdy.
Degişli maglumat Energiýa serişdelerine baý bolan Hazarýaka döwletleriň baştutanlary Aşgabatda duşuşarBilermen Owganystanda “Yslam döwleti – Horasan”, “Özbegistanyň Yslam hereketi” ýaly terror toparlarynyň bardygyny belledi, ýöne sebitdäki terror ähtimallygy baradaky aladalary ýerliksiz hasaplaýandygyny aýtdy.
29-njy iýunda Altynjy Hazar sammitiniň jemleri boýunça çap edilen bilelikdäki beýanatda “haýsydyr bir kenarýaka döwletiň öz çäklerini beýleki döwletlere islendik kenarýaka döwletleriň garşysyna agressiýany we beýleki harby hereketleri amala aşyrmak üçin bermezligi” hem nygtaldy. Galyberse-de, “birek-biregiň howpsuzlygyna zyýan ýetirmezlik” üns merkezine çekildi.
Ukrainada esassyz harby hüjümini dowam etdirýän Russiýa ýanwar aýynda Kollektiwleýin howpsuzlyk şertnamasy guramasynyň çäginde, hazarýaka ýurtlardan post-sowet Gazagystana harby kontingent iberdi. Bu çäre ýanwaryň başlarynda Gazagystanda turan halk gozgalaňlaryny basyp ýatyrmak üçin, gazak hökümetiniň Kollektiwleýin howpsuzlyk şertnamasy guramasynda soran ýardamy bilen esaslandyryldy.
Gadyrly okyjy, siz Telegram we WhatsApp tilsimleriniň messenjerleri arkaly Azatlyk Radiosy bilen howpsuz ýagdaýda habarlaşyp bilersiňiz. Telefon belgileri: +420 724 168 989 we +420 773 797 383.
Türkmenistanda VPN ulgamlary arkaly işleýär. Siz şu meýl: azathabar@derweze.net we sep arkaly biziň mugt Psiphon3 VPN ulgamymyzy Android ulgamlary üçin ýükläp bilersiňiz. Azatlyk Radiosy siziň şahsyýetiňiziň doly gizlinligini kepillendirýär.