Sepleriň elýeterliligi

Soňky habar

'Köklerimizi unutmazlygyň usuly'. Merkezi Aziýada atlardan rus goşulmalaryny aýyrmak prosesi nähili geçýär


Merkezi Aziýa ýurtlarynda atlary ruslaşdyrmazlyk boýunça birnäçe ýyl bäri synanyşyklar dowam edýär, mysal üçin familiýalardan -ow (a) we -ew (a) slawýan goşulmalary aýrylýar. Emma ters tarapa hereketler hem göze ilýär.

Azatlyk Aziýanyň habarçysy bu prosesleriň nähili geçýändigini öwrendi.

ÖZBEGISTAN

"Özümizi tanap, milli buýsanç duýýançak hiç haçan ösmeris" diýip, Özbegistanyň Žurnalistika we köpçülikleýin aragatnaşyk uniwersitetiniň rektory 2020-nji ýylda öz adyny üýtgetmek kararyny düşündiripdi: Şerzod Täjiddinowiç Kudrathodjaýew Şerzodhon Todžiddinhon ogly Kudrathodža boldy.

Öňki Sowet Soýuzynyň beýleki ýurtlarynda bolşy ýaly, 1991-nji ýylda garaşsyz bolandan soň Özbegistanda atlaryň adaty ýazylyşyna dolanmak tendensiýasy başlandy.

1995-nji ýylda kabul edilen “Döwlet dili baradaky” kanuna görä, “Özbegistan Respublikasynda ýaşaýan adamlar, haýsy millete degişlidigine garamazdan milli we taryhy däp-dessurlara laýyklykda atlaryny, kakasynyň atlaryny we familiýalaryny ýazmaga haklydyr".

Bu prosedura ministrler kabinetiniň karary bilen düzgünleşdirilýär. Oňa görä, ady we familiýany üýtgetmek üçin beýleki sebäpler bilen bir hatarda, suduň karary, adyň we familiýanyň “gulaga ýakymsyz” bolmagy ýa-da “milletine laýyk gelmezligi” esas bolup biler.

Bu karara laýyklykda, şahsy maglumatlaryny üýtgetmek isleýän raýat, giň resminamalaryň bukjasy bilen hasaba alyş gullugyna ýüz tutmaly we 340 000-den 680 000 sum (26- 52 $) aralygynda döwlet tölegini tölemeli. Arza bir aý töweregi gözden geçirilýär.

Synçylar, proseduranyň ýönekeýligine garamazdan, iň bolmanda kagyz ýüzünde, Özbegistanda ondan peýdalanmak isleginiň ýokdugyny aýdýarlar. Bu tendensiýa köplenç täze doglan çagalaryň atlarynyň ýazylmagynda öz beýanyny tapýar: özbek milletiniň wekilleri üçin kakasynyň adynyň ýanynda “-wiç” we “-owna” goşmagyň ýerine adatça “ugli” we “kizi” görkezilýär, bu "ogul "ýa-da" gyz "diýmegi aňladýar.

Häkimiýet başyndaky elitanyň wekilleri atlarynyň ruslaşdyrylmazlygyna kän bir gyzyklanmaýarlar (bu tendensiýa Merkezi Aziýanyň Täjigistandan başga beýleki ýurtlarynda-da bar). Özbek uniwersitetiniň rektory, häkimiýete ýakyn şahsyýet hasaplanýan Şerzodhon Kudrathoja (merhum prezident Kerimowyň we ilki premýer-ministr bolan, häzir prezident Mirziýoýewiň metbugat gullugynda işledi) az sanlylaryň biridir. Ol adynyň ruslaşdyrylan görnüşinden ýüz öwürmegi ýüregine düwdi.

Daşkentli blogçy Sardor Salim Özbegistanda bu prosesiň henizem aşa çylşyrymly resminama düzgünleri bilen baglanyşyklydygyna ynanýar. Şonuň üçinem ol familiýasynyň rus däl görnüşini çagalaryna berdi, ýöne özi pasportyna görä Salimow bolup galýar.

Blogçy, atlary ruslaşdyrmak prosesiniň “raýat milletçiligi” bilen ýakyndan baglanyşyklydygyny öňe sürýär. Özbegistanda bu pikirler "dünýewi intellektuallara" has ýakyn we olar azlygy emele getirýär diýip hasaplaýar.

“Ýurtdaky raýat milletçiligi zerur güýç gazanyp bilmedi we 1990-njy ýyllarda tükendi. "Adamlaryň köpüsi dinçi" - diýip, Salim dine uýmagyň milli köklere gaýdyp gelmegi aňlatmaýandygyny belledi.

Düýbi Londonda ýerleşýän “Merkezi Aziýa Diligence” barlag merkeziniň müdiri Alişer Ilhamowyň pikiriçe, Özbegistanda, beýleki Merkezi Aziýa ýurtlarynda bolşy ýaly, soňky ýyllarda asyl atlaryna gaýdyp gelmek prosesini Russiýanyň Ukrainada alyp baran urşy güýçlendirdi, bu postsowet giňişliginde dekolonizasiýa proseslerine hem bat berdi. Bilermeniň pikiriçe, emma bu üýtgeşiklik “tire-taýpa gurluşyny” saklaýan ýurtlarda has göze ilýär.

"Özbegistanyň çäginde bar bolan şäher siwilizasiýasy etniki aratapawudy ep-esli derejede ýok edýär" - diýip, Ilhamow aýtdy.

GAZAGYSTAN

Garaşsyzlygyň başynda Gazagystanda bu ýagdaýyň giňden ýaýrandygy, prezidentiň 1996-njy ýylda çap eden "gazak milletli raýatlaryň familiýalarynyň we atlarynyň ýazylyşy bilen baglanyşykly meseleleri çözmegiň tertibi barada" karary bilen bölekleýin subut edilýär.

Onda munuň sebäbiniň “raýatlaryň köp sanly ýüzlenmesi” bilen baglydygy aýdylyp, maksady “gazak familiýalarynyň we atlarynyň ýazylyşyny gazak halkynyň taryhy däplerine laýyk getirmek” diýilýär.

Şeýle hem kararda “Gazagystanyň raýatlarynyň öz isleglerine görä familiýalarynyň we atlarynyň ýazylyşyny üýtgetmäge hukugy bar, gazak dili üçin adaty bolmadyk affiksleri aýyrmak bilen, familiýalarynyň we atlarynyň düýp esaslaryny gorap saklamak hukugy bar" diýilýär.

Almatyda ýaşaýan gazak aktýory Bauyržan Muhameduly, Sowet Soýuzy dargansoň, raýatlaryň Gazagystanyň resminamalaryny almaga mümkinçiligi bolan mahaly kakasynyň familiýasyny aldy. Onuň sözlerine görä, ol SSSR-de girizilen düzgünlerden mümkin boldugyça çalt ýüz öwürmek isläpdir.

“Ruslarda-da beýle zat ýokdy. Familiýalarynyň gelip çykyşy maşgala başynyň hünärinden ýa-da adyndan gelip çykýardy. Mysal üçin, Fýodorowlar, ýagny maşgalanyň başlygy Fýodor. Şeýle akmaklyk diňe SSSR-de bardy" - diýip, Muhameduly aýdýar.

Gazagystanly žurnalisti Gaziza Uzak, PR hünärmeni we Gazagystan žurnalistler bileleşiginiň agzasy. Ol sowet döwründe girizilen kadalaryň “milletleri we dilleri bir ideologiýanyň çäginde birleşdirmegi” maksat edinendigini aýtdy.

“Bu esasan assimilýasiýanyň bir bölegi. Şol döwürde familiýalaryň resminamalar doldurylanda göni manyda “gaýtadan ýazylandygyny” bilýäris. Gazak familiýalary elmydama ata-babanyň ýa-da maşgalanyň adyny görkezýärdi, mysal üçin [nesilleriň arasynda] çuňňur baglanyşygy nygtaýardy. Şeýle-de bolsa, olaryň hemmesine awtomatiki usulda ruslaşdyrylan goşulmalar berildi, şeýlelik bilen familiýasy asyl manysyndan mahrum edildi" - diýip, Gaziza Uzak aýtdy.

Onuň üçin ylham beriji mysallaryň biri gazak ýazyjysy we Ikinji jahan urşunyň gahrymany Bauyržan Momyşulynyň pozisiýasydy. Ol ýazyjynyň sowet döwründe familiýasyny “Momyşew” diýip üýtgetmek üçin birnäçe gezek synanyşyk edilendigini aýdýar, emma ol ýüz öwüripdir. Uzagyň özi 2012-nji ýylda familiýasyndan “-owa” goşulmasyny taşlady.

“Men adaty maşgalada önüp-ösdüm, bize gazak halkynyň taryhyna hormat goýmagy, däp-dessurlary hormatlamagy we däp-dessurlary goramagy öwretdiler. Bu karara köp wagt bäri gelinýärdi. Çagalygymdan adymyň nädogry aýdylýandygyny eşitdim - rus dilinde «Ғ» harpy ýok. Basym nädogry ýere goýlanda ýa-da adym nädogry aýdylanda hemişe tisginýärdim. Olar kakamyň adyny mydama ýoýýardylar. Bu agyr degýärdi" diýip, Gaziza aýtdy.

Žurnalistiň sözlerine görä, ol köp güýç sarp etmändir.

“Jemgyýetçilik hyzmat merkezi (PSC) bilen habarlaşdym, beýannama ýazdym, derrew meniň üçin hemme zady üýtgetdiler. Gowy ýeri öňki adyma ýazylan beýleki resminamalary üýtgetmegiň zerurlygy bolmady" diýip, Uzak aýdýar.

Žurnalistiň pikiriçe, häzir jemgyýetde gazak atlaryna we familiýalaryna gaýdyp gelmek meýli barha artýar.

"Milli aň-düşünjesi üçin bu hereket buýsanç döredýär. Ýaşlar hakyky atlaryny yzyna gaýdyp alýarlar, biziň üçin bu diňe resminamalarda bir zady üýtgetmek islegi däl. Bu köklerimizi, taryhymyzy we dilimizi ýatda saklaýandygymyzy görkezmegiň bir usulydyr. Bu, köp ýyl bäri basyş astyndaky milli şahsyýetimizi dikeltmek isleginiň nyşanydyr" - diýip, Gaziza aýtdy.

GYRGYZYSTAN

Gyrgyzystanda ýakynda parlament spikeri familiýasyny üýtgedensoň, köklere gaýdyp gelmek meselesi ara alnyp maslahatlaşylýar. Nurlanbek Şakiýew mundan beýläk özüniň Nurlanbek Turgunbek uuludygyny mälim etdi.

“Facebook” -da “Men Turgunbekiň ogly, men gyrgyzyň ogly!” atly ýazgyda syýasatçy familiýasyny üýtgetmegi köpden bäri arzuw edip gelendigini ýazdy. Şeýle hem, kararyny halkyň däp-dessurlaryny berjaý etmek we milli özboluşlylygy goramak islegi bilen düşündirdi.

Çehiýadaky gyrgyzystanly student Salima Kapar şuňa meňzeş sebäpler bilen öz kararyny düşündirdi. Ol 2021-nji ýyla çenli Jetybaýewa bolup, soň bolsa kakasynyň adyndan emele gelen familiýany aldy.

“Çagalygymyzda, adat bolşy ýaly, bize köplenç: “Sen kimiň gyzy? Kakaňyň ady näme? Men bolşy ýaly: "Men Kaparyň gyzy" diýip jogap berýärdim. Şol wagt hiç kim familiýamy soramandy. Adamlar meni we maşgalamy kakamyň ady bilen tanaýardy. Şeýle-de bolsa, resminamalaryň hemmesinde "Jetybaýewa" familiýasy bardy. Familiýa köplenç nädogry aýdylýardy ýa-da ýalňyş ýazylýardy, bu bolsa gaharymy getirýärdi. [Milli] görnüşli [atlara] gaýdyp gelmek şahsyýetimizi goramak üçin möhüm ädimdir" - diýip, Salima aýtdy.

Azatlyk Aziýanyň çeşmelerine görä, Gyrgyzystanda biriniň familiýasyny üýtgetmek prosesi gaty ýönekeý. Resminamalary üýtgetmek üçin raýatlar hyzmat merkezine birnäçe gezek baryp, anketany doldurmaly, täze pasportlary we familiýanyň çalyşmagy baradaky şahadatnamany almaly.

Mundan başga-da, geljekde Gyrgyzystanyň raýatlarynyň familiýasyny we adyny milli görnüşde saýlamak mümkinçilikleri hasam giňeldilip bilner. Degişli kanun taslamasy ilkinji gezek ýurduň mejlisinde kabul edildi.

Muňa garamazdan, familiýasyny üýtgeden Mejlisiň başlygy Nurlan Turgunbek uulu we talyp Salima Kapar Gyrgyzystanda azlyk edýär. Statistika görä, ýurt atlaryň “gaýtadan ruslaşdyrylmagy” prosesini başdan geçirilýär.

Häzirki wagtda familiýalaryň üýtgemegi bilen baglanyşykly meselelere jogapkär "Kyzmat" döwlet edarasynyň habaryna görä, 2024-nji ýylda 198 erkek we 125 aýal -ow, -ew goşulmalaryny aýyrdypdyr. Ýurtda rus goşulmalary goşduranlaryň sany bolsa, birnäçe esse köp bolup, 3 müňden geçýär. Mundan başga-da, 2022-nji we 2023-nji ýyllarda 870 adam öz milli atlaryny alan bolsa, 12 müň çemesi gyrgyzystanly -ow (a), -ew (a) rus goşulmalaryny familiýalaryna goşdurypdyr.

Synçylar bu ýagdaýyň sebäpleriniň biri hökmünde 2000-nji ýyllaryň başyndan bäri Gyrgyzystandan Russiýa köpçülikleýin işçi güýjüniň gitmegi bilen baglydygyny belleýärler. Köp migrantyň sözlerine görä, bu ýurtda döwlet işgärleri gyzgyz familiýalaryndaky “uulu” ýa-da “kyzy” goşulmalaryny kesgitläp bilmändir.

Kaýrat, "daşary ýurtlarda kynçylyklardan gaça durmak" üçin familiýasyny üýtgeden gyrgyzystanlylardan biridir. Ol Zamirbek uulu adyny üýtgedip, 2008-nji ýylda Zamirbekow boldy.

“9-njy synpy gutaranymda, familiýamy üýtgetmäge mümkinçilik boldy. Şol döwürde synpymyzda haýsydyr bir moda bardy: ähli “uulu” “-ow”, “kyzy” “-owa” boldy. Garyndaşlarymyň we ene-atalarymyň hemmesi daşary ýurda gitsem, pasportymda kynçylyk boljakdygyny aýtdylar. Mekdepde okaýarkaň, bu zatlara hakykatdanam düşünmeýärsiň. Men hatda etrabyň daşyna çykyp görmändim, hatda şähere-de gitmändim. Hemmeler pasportda kynçylyklaryň boljakdygyny, familiýasynyň nireden we adynyň nireden gelip çykyşyny düşündirmeli boljakdygyny aýtdylar. Ine, şonuň üçin men ony üýtgetdim" diýip, Kaýrat aýdýar.

TÄJIGISTAN

Şuňa meňzeş ýagdaý Merkezi Aziýanyň ýene bir ýurdunda Täjigistanda döredi. Ýurt raýatlary zähmet migrasiýasyna köp gidýär.

Täjigistanda rus goşulmalaryny familiýalarda we atlarda ulanmakdan ýüz öwürmek, ýurduň prezidentiniň 2007-nji ýylda äden ädiminden soň meşhurlyk gazanyp başlady. Täjik prezidenti Rahmonow Emomali Şaripowiç adyny Emomali Rahmon diýip üýtgetdi.

Oňdan görelde alanlaryň arasyna başda köpsanly döwlet resmileri, soňra ýönekeý raýatlar goşuldy.

Olaryň arasynda häzirki Baş prokuror Yusuf Rahmon (öňki Rahmonow), Daşary işler ministri Hamrohon Zarifi (öňki Hamrohon Zaripow), Adalat ministri - Rüstam Şokmurod (öňki Mengliýew), Döwlet Maliýe dolandyryş we korrupsiýa garşy göreş guramasynyň müdiri- Abdufattohi Goib (öňki Saidow Fattokh Goibowiç) bar. Ýurduň hökümetinde şeýle mysallar köp.

Emma, Gyrgyzystanda bolşy ýaly, wagtyň geçmegi bilen bu proses ters tarapa hem öwrüldi. Russiýada hasaba alynmakda we iş tapmakda kynçylyklar bilen ýüzbe-ýüz bolan täjigistanly işçi migrantlaryň köpüsi familiýalarynda we atlarynda ruslaşdyrylan goşulmalara dolanyp başlady.

2014-nji ýylda Täjigistanyň Baş prokurory ýurtdaky ýaşlaryň köpüsiniň familiýalaryna we atlaryna rus goşulmalaryny goşup başlandyklaryna alada bildirdi. Ol muny bilim ulgamynda ýeterlik iş geçirilmeýändigi bilen baglanyşdyrdy we bu ýagdaýyň ýaşlaryň arasynda “özüni tanamak we watançylyk derejesiniň pesligini” görkezýändigini aýtdy.

Hökümet bu ýagdaýda döwlet derejesinde göreşmek kararyna geldi.

2020-nji ýylda Täjigistanda “-ow / -owa” we “-wiç / -owna” rus goşulmalarynyň familiýalarda we atlarda ulanylmagy gadagan edildi. Mejlisiň "milli aňy berkitmek we medeni gelip çykyşy goramak" baradaky karary kabul edildi. Şondan bäri Täjigistanda täze doglan çagalaryň atlaryna we familiýalaryna haýsydyr bir ýere ýa-da topara degişlidigini aňladýan “zod”, “zoda”, “on”, “ýon”, “purduht” we “far” ýaly täjik goşulmalary goşulýar.

Material Bolot Kolbaýewiň we Bagdat Kamaşewiň gatnaşmagynda taýýarlandy.

Gadyrly okyjy, siz Telegram we WhatsApp tilsimleriniň messenjerleri arkaly Azatlyk Radiosy bilen howpsuz ýagdaýda habarlaşyp bilersiňiz. Telefon belgileri: +420 724 168 989 we +420 773 797 383.

Türkmenistanda VPN ulgamlary arkaly işleýär. Siz şu meýl: azathabar@derweze.net we sep arkaly biziň mugt Psiphon3 VPN ulgamymyzy Android ulgamlary üçin ýükläp bilersiňiz. Azatlyk Radiosy siziň şahsyýetiňiziň doly gizlinligini kepillendirýär.

Forum

XS
SM
MD
LG