Garaşsyzlygyň ilkinji ýyllarynda Türkmenistanda ykdysady kynçylyklaryň netijesinde edara-kärhanalaryň ýapylmagy sebäpli işsiz galan ilatyň eklenjiniň agramly bölegi zenanlaryň gerdenine düşüpdi.
Erkek kişileriň köpüsiniň Türkiýe, arap döwletleri ýaly daşary döwletlere iş gözläp gidenleri köp boldy. Bu babatda zenanlar hem pes oturmadylar. Daşary döwletlere iş gözlegine gidip, gazanç edip gaýdyp gelýän zenanlar hem bar. Daşary döwletlerde durmuşa çykyp ýa bolmasa ymykly işe ýerleşip, yzyna dolanmaýan türkmen zenanlary hem kän.
Işsizligiň artan ýyllary mekdeplerde mugallyma bolup işleýän zenanlar, saglygy saklaýyş ulgamynda, saklanyp galan edara-kärhanalarda ýa bolmasa gurulýan dokma fabriklerinde işleýän zenanlaryň eklenç aladalary birneme ýeňilräk bolupdy.
Emma ýurtda azyk önümleriniň bahasynyň birsydyrgyn ýokarlanmagy, puluň hümmetiniň gaçmagy netijesinde aýlyk-günlükli maşgalalar hem ykdysady kynçylyklary duýman galmadylar. Şol sebäpli elleri diplomly zenanlardan hem daşary döwletlere iş gözlegine gidenleri kän boldy. Soňky ýyllar bilim hem-de saglygy saklaýyş ulgamlarynda işleýän işgärleriň aýlyklarynyň yzygiderli ýokarlanmagy bilen maşgala eklenji biraz ýeňilleşdi.
Ýurtda soňky ýyllarda açylan ençeme dokma, ýüplük fabrikleri we beýleki kärhanalar ýurduň aýal-gyzlaryny belli bir derejede iş orunlary bilen üpjün edip başlady. Emma paýtagt Aşgabatdan we onuň töwereklerinden başga ýerler iş orunlary üçin oňaýly däl. Her etrapda gurulýan dokma fabrikleri ýa kärhanalar işsiz ilatyň belli bir bölegini iş bilen üpjün etse-de, işsizleriň sany on müňlerçe bolany üçin, gurulýan kärhanalar deňizden damja suw alynýana meňzeýär.
Çig mal serişdesi bolan pagtany özünden öndürýän Mary welaýatynyň köp ilatly Ýolöten, Murgap etraplarynda şu güne çenli dokma fabrikleri hem gurulman gelýär. Şeýle-de dokma fabriklerinde işleýän zenanlar aýlyklarynyň möçberiniň örän azlygy barada aýdýarlar.
Daşary döwletlere iş gözlegine giden zenanlary hasaba almanyňda-da, ýurduň welaýatlarynda işsizlikden kösenýän zenanlarymyz sanardan köp. Iş tapmaýan zenanlaryň aglabasy bir welaýatdan başga bir welaýata dürli harytlary, gök önümleri, et-süýt önümlerini daşap, söwda-satyk bilen maşgalasyny eklemek üçin billerini berk guşap, ýola çykdylar.
Mary welaýatyndan Ogulnaryň aýtmagyna görä, ýurtda zawod-fabrikleriň gurulýandygyna, telekeçiligi ösdürmäge üns berilýändigine seretmezden, işsiz ilatyň iş üpjünçiliginde göze ilip duran üýtgeşme duýulmaýar.
Söwda-satyk
Zenanlaryň ençemesi ozalky ýaly Aşgabada, Balkan welaýatynyň şäherlerine we etraplaryna gidip, ownuk söwda bilen gazanç etmäge çalyşýarlar. Güzeran üçin öý-öwzaryny, çagalaryny taşlap, söwda-satyk bilen başga welaýatlara gidýän zenanlaryň arasynda dürli ýaşdaky aýal-gyzlar bar.
Gelinleriň köpüsi ýaş çagalaryny öýde, işsiz adamsyna ýa bolmasa gaýynyna, kä halatlarda kämillik ýaşyna ýetmedik, ulurak ýaşly çagalaryna goýup gidýärler.
Erkek kişileriň çagalara gözegçilik etmek ýaly işleri öz üstlerine alyp, başga welaýatlara söwda-satyk etmäge gitmeýändikleriniň özüne ýetik sebäpleri bar. Erkek kişiler başga şäherlere baryp, söwda işi gutarýança kireýine jaýlarda ýaşap başlaýarlar. Polisiýa işgärleri, salgyt gullugynyň işgärleri dürli sebäpler bilen olara azar berýärler.
Erkek kişiler kä halatlarda gadagan edilen ýerlerde tötänden çilim otlaýsa, bir hepdelik gazanjyny polisiýa işgärlerine berip, öýlerine boş gaýtmaly bolýarlar. Bu ýagdaýlardan baş alyp çykmakda zenanlar birneme ugurtapyjyrak bolýarlar.
Ýolagçy otlularynda haryt salnan sumkaly zenanlara ýa-da baran ýerlerinde kireýine jaýlarda ýaşaýan zenanlara erkek kişilere garanda ýumşagrak daralýar. Şol sebäpden gazanç etmek aladasyny zenanlar öz boýunlaryna alýarlar. Hepdeläp, aýlap öýüni, balasyny taşlap gidýän zenanlaryň çagalary bolsa ene mährinden, ene terbiýesinden mahrumlykda ösýärler.
Köp çagaly maşgalalarda enäniň mydama öýde bolman, gazanjyň ugrunda ylgap ýörenligi üçin okuwyna, sapaklaryna ýetişmeýän, çilim, nas çekmek ýaly ýaramaz endikleri kiçilikden öwrenip, saglyklaryna zyýan ýetirýän çagalary görmek bolýar. Ýaşajyk gyzlar ene terbiýesinden uzakda galýarlar. Ýaňy kämillige ýetişip barýan gögele gyzlaryň zaýalanyp, göwreli bolýan faktlary ýa bolmasa özlerine mynasyp bolmadyk, aýaly bilen aýrylyşan, ýa neşe belasyna sezewar bolan adama gaçyp durmuşa çykýan wagtlary seýrek bolmaýar.
Bu kynçylyklaryň üstesine, gazanç ugrunda ylgap ýören zenanlar öz saglyklaryny-da ýitirýärler. Yssyda, sowukda açyk bazarlarda uzakly gün oturyp, söwda edýän zenanlaryň sowuklamadan, agyr ýükleri götermeden sanalgy ýylda saglyklary ýitýär. Soňky ýyllarda 35-50 ýaş aralygyndaky zenanlaryň aýak agyrydan, böwregi ýa beýleki organlarynyň sowuklamasyndan ejir çekmeýäni örän az. Agyr ýükleri götermeden önelgesiz bolýan ýaş zenanlar hem ýok däl.
Türkmenistanyň prezidenti soňky geçiren döwlet maslahatlarynyň birinde zenanlar baradaky aladalary artdyrmak hakda aýdyp geçdi. Eneler öz ojagyndan örüp, çaga terbiýesi bilen meşgul bolarlary ýaly, welaýatdyr etraplarda iş orunlarynyň döredilmeginiň döwlet maksatnamasynyň zerurlygyny, döwlet tarapyndan çagalara berilýän kömek pullarynyň çagalar 12-13 ýaşaýança uzaldylyp, onuň möçberiniň çagalary iýdirmäge-geýdirmäge, okuw esbaplaryny edinmäge doly ýeter ýaly möçberde artdyrylmagynyň zerurlygyny, etrapdyr obalarda iş orunlary ýeterlik bolar ýaly, uly we kiçi telekeçiligiň ösdürilmeginiň gaýra goýulmasyzdygyny ildeşlerimiz aýdýarlar.
Soltan Açylowa Azatlyk Radiosynyň Aşgabatdaky habarçysy.
Erkek kişileriň köpüsiniň Türkiýe, arap döwletleri ýaly daşary döwletlere iş gözläp gidenleri köp boldy. Bu babatda zenanlar hem pes oturmadylar. Daşary döwletlere iş gözlegine gidip, gazanç edip gaýdyp gelýän zenanlar hem bar. Daşary döwletlerde durmuşa çykyp ýa bolmasa ymykly işe ýerleşip, yzyna dolanmaýan türkmen zenanlary hem kän.
Işsizligiň artan ýyllary mekdeplerde mugallyma bolup işleýän zenanlar, saglygy saklaýyş ulgamynda, saklanyp galan edara-kärhanalarda ýa bolmasa gurulýan dokma fabriklerinde işleýän zenanlaryň eklenç aladalary birneme ýeňilräk bolupdy.
Emma ýurtda azyk önümleriniň bahasynyň birsydyrgyn ýokarlanmagy, puluň hümmetiniň gaçmagy netijesinde aýlyk-günlükli maşgalalar hem ykdysady kynçylyklary duýman galmadylar. Şol sebäpli elleri diplomly zenanlardan hem daşary döwletlere iş gözlegine gidenleri kän boldy. Soňky ýyllar bilim hem-de saglygy saklaýyş ulgamlarynda işleýän işgärleriň aýlyklarynyň yzygiderli ýokarlanmagy bilen maşgala eklenji biraz ýeňilleşdi.
Ýurtda soňky ýyllarda açylan ençeme dokma, ýüplük fabrikleri we beýleki kärhanalar ýurduň aýal-gyzlaryny belli bir derejede iş orunlary bilen üpjün edip başlady. Emma paýtagt Aşgabatdan we onuň töwereklerinden başga ýerler iş orunlary üçin oňaýly däl. Her etrapda gurulýan dokma fabrikleri ýa kärhanalar işsiz ilatyň belli bir bölegini iş bilen üpjün etse-de, işsizleriň sany on müňlerçe bolany üçin, gurulýan kärhanalar deňizden damja suw alynýana meňzeýär.
Çig mal serişdesi bolan pagtany özünden öndürýän Mary welaýatynyň köp ilatly Ýolöten, Murgap etraplarynda şu güne çenli dokma fabrikleri hem gurulman gelýär. Şeýle-de dokma fabriklerinde işleýän zenanlar aýlyklarynyň möçberiniň örän azlygy barada aýdýarlar.
Daşary döwletlere iş gözlegine giden zenanlary hasaba almanyňda-da, ýurduň welaýatlarynda işsizlikden kösenýän zenanlarymyz sanardan köp. Iş tapmaýan zenanlaryň aglabasy bir welaýatdan başga bir welaýata dürli harytlary, gök önümleri, et-süýt önümlerini daşap, söwda-satyk bilen maşgalasyny eklemek üçin billerini berk guşap, ýola çykdylar.
Mary welaýatyndan Ogulnaryň aýtmagyna görä, ýurtda zawod-fabrikleriň gurulýandygyna, telekeçiligi ösdürmäge üns berilýändigine seretmezden, işsiz ilatyň iş üpjünçiliginde göze ilip duran üýtgeşme duýulmaýar.
Söwda-satyk
Zenanlaryň ençemesi ozalky ýaly Aşgabada, Balkan welaýatynyň şäherlerine we etraplaryna gidip, ownuk söwda bilen gazanç etmäge çalyşýarlar. Güzeran üçin öý-öwzaryny, çagalaryny taşlap, söwda-satyk bilen başga welaýatlara gidýän zenanlaryň arasynda dürli ýaşdaky aýal-gyzlar bar.
Gelinleriň köpüsi ýaş çagalaryny öýde, işsiz adamsyna ýa bolmasa gaýynyna, kä halatlarda kämillik ýaşyna ýetmedik, ulurak ýaşly çagalaryna goýup gidýärler.
Erkek kişileriň çagalara gözegçilik etmek ýaly işleri öz üstlerine alyp, başga welaýatlara söwda-satyk etmäge gitmeýändikleriniň özüne ýetik sebäpleri bar. Erkek kişiler başga şäherlere baryp, söwda işi gutarýança kireýine jaýlarda ýaşap başlaýarlar. Polisiýa işgärleri, salgyt gullugynyň işgärleri dürli sebäpler bilen olara azar berýärler.
Erkek kişiler kä halatlarda gadagan edilen ýerlerde tötänden çilim otlaýsa, bir hepdelik gazanjyny polisiýa işgärlerine berip, öýlerine boş gaýtmaly bolýarlar. Bu ýagdaýlardan baş alyp çykmakda zenanlar birneme ugurtapyjyrak bolýarlar.
Ýolagçy otlularynda haryt salnan sumkaly zenanlara ýa-da baran ýerlerinde kireýine jaýlarda ýaşaýan zenanlara erkek kişilere garanda ýumşagrak daralýar. Şol sebäpden gazanç etmek aladasyny zenanlar öz boýunlaryna alýarlar. Hepdeläp, aýlap öýüni, balasyny taşlap gidýän zenanlaryň çagalary bolsa ene mährinden, ene terbiýesinden mahrumlykda ösýärler.
Köp çagaly maşgalalarda enäniň mydama öýde bolman, gazanjyň ugrunda ylgap ýörenligi üçin okuwyna, sapaklaryna ýetişmeýän, çilim, nas çekmek ýaly ýaramaz endikleri kiçilikden öwrenip, saglyklaryna zyýan ýetirýän çagalary görmek bolýar. Ýaşajyk gyzlar ene terbiýesinden uzakda galýarlar. Ýaňy kämillige ýetişip barýan gögele gyzlaryň zaýalanyp, göwreli bolýan faktlary ýa bolmasa özlerine mynasyp bolmadyk, aýaly bilen aýrylyşan, ýa neşe belasyna sezewar bolan adama gaçyp durmuşa çykýan wagtlary seýrek bolmaýar.
Bu kynçylyklaryň üstesine, gazanç ugrunda ylgap ýören zenanlar öz saglyklaryny-da ýitirýärler. Yssyda, sowukda açyk bazarlarda uzakly gün oturyp, söwda edýän zenanlaryň sowuklamadan, agyr ýükleri götermeden sanalgy ýylda saglyklary ýitýär. Soňky ýyllarda 35-50 ýaş aralygyndaky zenanlaryň aýak agyrydan, böwregi ýa beýleki organlarynyň sowuklamasyndan ejir çekmeýäni örän az. Agyr ýükleri götermeden önelgesiz bolýan ýaş zenanlar hem ýok däl.
Türkmenistanyň prezidenti soňky geçiren döwlet maslahatlarynyň birinde zenanlar baradaky aladalary artdyrmak hakda aýdyp geçdi. Eneler öz ojagyndan örüp, çaga terbiýesi bilen meşgul bolarlary ýaly, welaýatdyr etraplarda iş orunlarynyň döredilmeginiň döwlet maksatnamasynyň zerurlygyny, döwlet tarapyndan çagalara berilýän kömek pullarynyň çagalar 12-13 ýaşaýança uzaldylyp, onuň möçberiniň çagalary iýdirmäge-geýdirmäge, okuw esbaplaryny edinmäge doly ýeter ýaly möçberde artdyrylmagynyň zerurlygyny, etrapdyr obalarda iş orunlary ýeterlik bolar ýaly, uly we kiçi telekeçiligiň ösdürilmeginiň gaýra goýulmasyzdygyny ildeşlerimiz aýdýarlar.
Soltan Açylowa Azatlyk Radiosynyň Aşgabatdaky habarçysy.