SSSR-de uzak wagtlap we Türkmenistanda Nyýazowyň 20 ýyldan gowrak dowam eden diktaturasyndan soňra başdan geçirilen adalatsyzlyklary düzetmek prosesi başlandy. Ilkinji nobatda bolsa, repressiýalaryň pidalary bilen bagly adalatsyzlyklaryň öňüni almak barada alada edilip ugraldy.
“Arassalanyşyk”
Agzalan diktatorlar diri wagty adamlar ne Stalinden ne-de Nyýazowdan ýagşylyga garaşypdylar. Emma hemmeler haýsy-da bolsa bir gudrata garaşypdylar.
1953-nji ýylda Stalin öldi we azatlykdaky, tussaghanalardaky, lagerlerdäki millionlarça adamlar ýeke-täk umyt – erkinlik arzuwy bilen ýaşady. Stalinden soňky ilkinji üç ýylda meşhur 20-nji gurultaýa çenli bu umyt hasyl bolup ugrady.
Netijede millionlarça tussaglar lagerlerden çykdy. Ägirt uly türme bolan SSSR-de Staliniň pidalaryny aklamak boýunça giň kompaniýa amala aşyryldy.
Hut häzir türkmenleriň köpüsi şeýle umyt bilen ýaşaýar. Nyýazow 2002-nji ýylda özüne syýasy garşydaş hasaplan adamlarynyň arasynda “arassalanyşyk” geçirdi. Netijede, diňe oppozisiýanyň liderleri däl-de, olaryň hossarlaryna, dostlaryna, tanyş-bilişlerine we dostlarynyň dostlaryna hem azar berildi. Hiç kime rehim edilmedi.
Iň esasy zat bolsa, terror diýilýän wakanyň pidalary daşky dünýä bilen hiç bir gatnaşyksyz, ýurtdaky iň ýapyk türmelerde dereksiz ýitdiler. Hut şeýle ýagdaýlar 1930-njy ýyllarda Stalin döwründäki “arassalanyşykda” hem bolupdy. Nyýazowyň “arassalanyşygynyň” esasy pidalary barada henize çenli hiç kim hiç zat bilmeýär.
Eýsem, olar türmede ilkinji günlerde ýalňyzlykda öläýdimikäler? Edil Staliniň pidalary ýaly Nyýazowyň pidalaryndan hem habar-hatyr ýok.
9-njy maýa garşýarlar
2006-njy ýylda Nyýazow aradan çykandan soňra, şol pidalarda we olaryň hossarlarynda ýagşy umyt döredi. Haçanda täze prezident Nyýazowyň kararlaryny ýatyryp başlanda, bu umyt hasam güýçlendi.
Türkmenleriň köpçüligi Berdimuhamedowyň merhum diktator Nyýazowyň geçmişine etjek esasy zarbasyna, onuň terrorynyň pidalaryny türmeden boşatmagyna biregne üç ýyl bäri garaşýarlar. Bu umyt soňky aýlarda we hepdelerde hasam güýjedi.
Prezidentiň oppozision partiýalary döretmek baradaky açyk çykyş etmegi hem ýöne ýerden däl bolsa gerek. Soňra Gurbanguly Berdimuhamedowyň Türkmenistandaky iň ýapyk gurluş bolan türmelere jemgyýetçilgiň gözegçiligini girizmek baradaky çykyşy-da umyt uçgunlaryny köpeltdi.
Ýurduň habar serişdelerinde gowy maglumatlar köp. Emma türmeler barada gazetler ýazmaýarlar, telewideniýede çekişmeler gurnalmaýar. Ol barada diňe tussaglaryň hossarlary biri-biri bilen pyşyrdaşyp gürrüň edýärler.
Türmede oturanlar bolsa, prezidentiň aýgytly kararynyň ýakynlaşýandygy barada gürrüň edýärler. Muny eýýäm “Altyn Amnistiýa” diýip atlandyryp başladylar. Aýtmaklaryna görä, ýüzlerçe adamynyň begenjinden gözýaş etjek bu gününi prezident Gurbanguly Berdimuhamedowýň Beýik ýeňşiň 65 ýyllygyna gabatlap, 9-njy maýda yglan etmegi mümkin.
Eger-de bu Günä geçişlik bolaýsa, onda ýeňşiň şeýle gününi halkyň hiç mahal unutmajakdygyna şübhe ýok.
Aleksandr Narodetski postsowet döwletleri boýunça britaniýaly bilermen. Şu kommentariýada öňe sürlen pikirler hem-de garaýyşlar awtoryň özüne degişli.
“Arassalanyşyk”
Agzalan diktatorlar diri wagty adamlar ne Stalinden ne-de Nyýazowdan ýagşylyga garaşypdylar. Emma hemmeler haýsy-da bolsa bir gudrata garaşypdylar.
1953-nji ýylda Stalin öldi we azatlykdaky, tussaghanalardaky, lagerlerdäki millionlarça adamlar ýeke-täk umyt – erkinlik arzuwy bilen ýaşady. Stalinden soňky ilkinji üç ýylda meşhur 20-nji gurultaýa çenli bu umyt hasyl bolup ugrady.
Netijede millionlarça tussaglar lagerlerden çykdy. Ägirt uly türme bolan SSSR-de Staliniň pidalaryny aklamak boýunça giň kompaniýa amala aşyryldy.
Hut häzir türkmenleriň köpüsi şeýle umyt bilen ýaşaýar. Nyýazow 2002-nji ýylda özüne syýasy garşydaş hasaplan adamlarynyň arasynda “arassalanyşyk” geçirdi. Netijede, diňe oppozisiýanyň liderleri däl-de, olaryň hossarlaryna, dostlaryna, tanyş-bilişlerine we dostlarynyň dostlaryna hem azar berildi. Hiç kime rehim edilmedi.
Iň esasy zat bolsa, terror diýilýän wakanyň pidalary daşky dünýä bilen hiç bir gatnaşyksyz, ýurtdaky iň ýapyk türmelerde dereksiz ýitdiler. Hut şeýle ýagdaýlar 1930-njy ýyllarda Stalin döwründäki “arassalanyşykda” hem bolupdy. Nyýazowyň “arassalanyşygynyň” esasy pidalary barada henize çenli hiç kim hiç zat bilmeýär.
Eýsem, olar türmede ilkinji günlerde ýalňyzlykda öläýdimikäler? Edil Staliniň pidalary ýaly Nyýazowyň pidalaryndan hem habar-hatyr ýok.
9-njy maýa garşýarlar
2006-njy ýylda Nyýazow aradan çykandan soňra, şol pidalarda we olaryň hossarlarynda ýagşy umyt döredi. Haçanda täze prezident Nyýazowyň kararlaryny ýatyryp başlanda, bu umyt hasam güýçlendi.
Türkmenleriň köpçüligi Berdimuhamedowyň merhum diktator Nyýazowyň geçmişine etjek esasy zarbasyna, onuň terrorynyň pidalaryny türmeden boşatmagyna biregne üç ýyl bäri garaşýarlar. Bu umyt soňky aýlarda we hepdelerde hasam güýjedi.
Prezidentiň oppozision partiýalary döretmek baradaky açyk çykyş etmegi hem ýöne ýerden däl bolsa gerek. Soňra Gurbanguly Berdimuhamedowyň Türkmenistandaky iň ýapyk gurluş bolan türmelere jemgyýetçilgiň gözegçiligini girizmek baradaky çykyşy-da umyt uçgunlaryny köpeltdi.
Ýurduň habar serişdelerinde gowy maglumatlar köp. Emma türmeler barada gazetler ýazmaýarlar, telewideniýede çekişmeler gurnalmaýar. Ol barada diňe tussaglaryň hossarlary biri-biri bilen pyşyrdaşyp gürrüň edýärler.
Türmede oturanlar bolsa, prezidentiň aýgytly kararynyň ýakynlaşýandygy barada gürrüň edýärler. Muny eýýäm “Altyn Amnistiýa” diýip atlandyryp başladylar. Aýtmaklaryna görä, ýüzlerçe adamynyň begenjinden gözýaş etjek bu gününi prezident Gurbanguly Berdimuhamedowýň Beýik ýeňşiň 65 ýyllygyna gabatlap, 9-njy maýda yglan etmegi mümkin.
Eger-de bu Günä geçişlik bolaýsa, onda ýeňşiň şeýle gününi halkyň hiç mahal unutmajakdygyna şübhe ýok.
Aleksandr Narodetski postsowet döwletleri boýunça britaniýaly bilermen. Şu kommentariýada öňe sürlen pikirler hem-de garaýyşlar awtoryň özüne degişli.
