Gazagystanyň Almaty şäherinde, Gündogar Türkestanda (Hytaýyň Sinjiang welaýatynyň taryhy ady) ýaşaýan ýerli halklar – uýgurlaryň, gazaklaryň we beýleki etniki toparlaryň wekilleriniň durmuşy we ýagdaýy barada gürrüň berýän sergi dowam edýär. Azatlyk Radiosynyň reportýory ol sergä baryp gördi.
Serginiň guramaçylary oňa «Kөргәзмә» diýen at beripdirler, ol uýgur dilinde “görkezmeli däl” diýmekdir. 20-nji oktýabrda açylan sergi senzura meselesindäki gysyşlary gozgamak, zehinli uýgur we gazak ýaşlaryny höweslendirmek we olaryň sungatyna ünsi çekmegi maksat edinýär. Ol dörediji awtorlar Sinjiangda ýaşaýanlaryň durmuşyny dürli tarapdan aýan etmäge çalşypdyrlar: olaryň işlerinde gündelik durmuş aladalary bilen birlikde, “syýasy taýdan täzeden terbiýeleýiş lagerleri” diýilýäniň ýagdaýyna çenli şöhlelenýär. Olaryň aýtmagyna görä, bu sergi söz we döredijilik azatlygynyň gysylmagyna garşy özboluşly protest hem ol gadagançylyga garşy durmakdyr.
Almatydaky 101 Dump Gallery sungat zalynda açylan sergide, umuman, 10 eser – suratlar, gurnama we manifest bar.
«Bu ýerde köp eser hödürlenmedi. Sebäbi yzarlanma howpy bar. Mysal üçin, ýaş uýgur suratkeşlerden sergide görkezilen eserleriň dördüsiniň awtorlary "Soltan gyzlar" diýen at bilen çykaryldy. Olar Gazagystanda ýaşasalar-da, Sinjiangdaky dogan-garyndaşlarynyň howpsuzlygyndan alada edýärler» diýip, serginiň guramaçylarynyň biri, suratçy Medina Bazargali aýdýar.
Suratkeş Tair Tabiýewiň galam bilen çeken kiçi portretleri köpleriň ünsüni özüne çekýär. Olarda Hytaýyň "gaýtadan terbiýeleýiş lagerleriniň" bendileriniň şekilleri görkezilipdir. Hudožnik ol adamlaryň suratlaryny Sinjiang polisiýanyň maglumat bazasyndan alypdyr. Döwmek arkaly ol maglumatlar internetden syzyp çykypdy.
BMG-niň hasaplamalaryna görä, Hytaý häkimiýetleri 2017-nji ýyldan bäri, Sinjiangda azyndan bir million uýgur, gazak we beýleki musulman azlyklaryny zor bilen ýapyk edaralara dykdy. Hytaýyň häkimiýetleri tarapyndan, ol edaralar resmi taýdan "hünär öwrediş merkezleri" diýlip atlandyryldy.
Ol ýere dykylan tussaglara hytaý dilini öwredipdirler, hytaý kanunlaryny hem-de kommunistik partiýany şöhratlandyrýan goşgulary ýat tutmaga mejbur edipdirler, olara ýowuz daraşylypdyr. Ynsan hukuklaryny goraýjy toparlaryň "syýasy taýdan gaýtadan terbiýeleýiş lagerleri" diýip atlandyrýan edaralaryny, sebitiň ýolbaşçylary we ýurduň häkimiýetleri radikalizme we ekstremizme garşy göreşmek çäresi diýip düşündirýärler. Sinjiangda ýerli halkyýetlere garşy zulumyň dowam edýändigini adam hukuklary boýunça Halkara guramalary habar berýärler.
«Bu portretlerde hakyky adamlaryň ýüz keşbi çekildi, emma olaryň häzirem diridigi belli däl. Belki-de, olar henizem lagerlerde gynamalardan ejir çekýändirler. Biz sergä gelenleriň bu portretlerdäki adamlaryň her biriniň gözlerine seredip, olaryň çekýän jebir-sütemlerine düşünmegini isleýäris» diýip, Medina Bazargali aýdýar.
Tair Tabiýew portretleriň satylmagyndan alnan girdejileri Sinjiangdaky hytaý syýasatyndan ejir çekýän uýgurlaryň goldaw Gaznasyna geçirmegi maksat edinýär.
«Bu ýol meniň ata-babalarymyň Gündogar Türkestandan Hytaýa göç eden ugry. Kakamyň we ejemiň ene-atasy, ýagny garry babam bilen mamam Hytaýda doglup, 1960-njy ýyllarda Gazagystana gaýdyp gelipdirler. Biziň garry babalarymyz Günorta Gazagystandan göç edip, Balhaşyň üsti bilen Ili derýasynyň boýundan, Çuguçaka aşypdyrlar. Çuguçakdan hem aňryk Urumçy şäherine geçipdirler. Häzir biziň Urumçyda dogan-garyndaşlarymyz bar.
Ýöne olar bilen habarlaşmak gaty kyn, biz soňky gezek COVID pandemiýasy döwründe gepleşdik, häzir olaryň ýagdaýy belli däl. Olaryň geçen bütin ýoluny meniň görkezesim gelýär» diýip, suratçy Murager Şaripkan aýdýar. Ol çeken kartasynyň üstünde, ata-babalarynyň ýoluny ala ýüp bilen belgiläpdir.
Intizor Otaniýezowa öz eserine «Geljegi ýok» diýip, at dakypdyr. «Men sagadyň ýüzüne atlas mata doladym, bu meniň üçin uýgur medeniýetini alamatlandyrýar. Ol şeýle bir parlak we owadan mata. Eger oňa ýiti seredip dursaň, ol hamyňy ýandyryp barýan ýaly görünýär, sebäbi şu wagt ähli uýgurlar şeýle agyr aladaly. Näme üçin men sagadyň ýüzündäki sanlary örtdüm? Hamana wagt öňe barýan ýaly görünýär, görýäňizmi, ol hereket edýär, ýöne meniň göwnüme bolmasa, seniň kimligiň basyş atyna düşende, geljegi göz öňüne getirmek gaty kyn. Göýä diýersiň geljek ýok ýaly» diýip, eseriň awtory aýdýar.
Sergä gelýän her bir tomaşaçy ekranda diňe bir uýgur milli lybasynda, uýgur dilinde aýdym aýdýan aýdymçylary görmek däl, eýsem ýazgydaky sesi-de diňläp bilýärler. Bular suratkeş Rukiýa Farhadowanyň aradan çykan babasynyň ömrüniň soňky döwürlerinde gaýta-gaýta diňlän aýdymlarynyň ýygyndysydyr.
Onuň babasy 1990-njy ýyllaryň ahyrynda, kompakt disklerden (CD), Sinjiangdaky uýgur konsertlerini ýygy-ýygydan diňläp, Hytaýda başdan geçirenlerini ýatlapdyr. Onuň ýanyndan awtoryň: «Uýgurlaryň näzik bilini diňe babam ýogalandan soň söýüp başladym» diýen sözi getirilýär.
"Görkezme" («Көргәзмә») atly sergi «Жаңа Шекара» kinofestiwalynyň çäginde gurnaldy. Bu kinofestiwal ilkinji gezek Almatyda 2022-nji ýylda geçirildi. Onda Hytaýyň Sinjiang sebitinde yzarlanýan we "gaýtadan terbiýeleýiş lagerlerine” düşen uýgurlaryň we gazaklaryň durmuşy hem medeniýeti barada, Gazagystandan we daşary ýurtlardan bolan awtorlaryň düşüren filmleri görkezildi.
Şu ýylyň sentýabr aýynyň başynda guramaçylar «Жаңа Шекара» kinofestiwalyny onlaýn formatda geçirmeli boldular. Olar muny basyş sebäpli edendiklerini aýtdylar. Kanun goraýjy edaralar bu beýanat barada, hiç hili düşündiriş bermediler.
«Biz sergini hem şeýle usulda geçirmeli bolarys diýip, gaty alada edýärdik. Ýöne biziň bagtymyz çüwüp, sergimiz açyldy, muňa biz örän begendik» diýip, Madina Bazargali aýdýar.
Almatydaky 101 Dump Gallery zalynda gurnalan çeperçilik sergisi 5-nji noýabra çenli dowam eder.
Gadyrly okyjy, siz Telegram we WhatsApp tilsimleriniň messenjerleri arkaly Azatlyk Radiosy bilen howpsuz ýagdaýda habarlaşyp bilersiňiz. Telefon belgileri: +420 724 168 989 we +420 773 797 383.
Türkmenistanda VPN ulgamlary arkaly işleýär. Siz şu meýl: azathabar@derweze.net we sep arkaly biziň mugt Psiphon3 VPNulgamymyzy Android ulgamlary üçin ýükläp bilersiňiz. Azatlyk Radiosy siziň şahsyýetiňiziň doly gizlinligini kepillendirýär.